Euskal Herriko kastroak
![Map](https://maps.wikimedia.org/img/osm-intl,a,a,a,400x300.png?lang=eu&domain=eu.wikipedia.org&title=Euskal_Herriko_kastroak&groups=_714ff15fe1750744c6fec251004981ae4265bae0)
Euskal Herriko kastroak, herri harresituak edo eremu harresituak edo gotortuak —Ipar Euskal Herrian eta Nafarroa Garaiko zenbait kasutan, gaztelu zaharrak deituak— Mendebaldeko Europako beste gaztelu zahar bezala, Burdin Arokoak dira gehienetan. Batzuk, Erdi Arokoak izan daitezke.[1] Horietariko asko, agi denez, Brontze Aro Amaieran sortu ziren.
Aditu batzuen ustez, Euskal Herriko herri gotortu garaiak eraikitzaileen indoeuropar kulturaren eraginaren ezaugarri dira[2][3].
Gehienak ez dira induskatu. Kasu batzuetan, lurrazaleko miaketa egin da, eta beste batzuen kasuan zundaketa batzuk. Beraz, datu asko falta dira haien egitura ezberdinak, funtzioak edo garaiak zehazteko.
Izena
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Castro_de_Arrola_5.jpg/220px-Castro_de_Arrola_5.jpg)
Euskal Herriko toponimian izen edo izen osagai hauek agertu dira: gaztelu mendi, muru[oh 1], gazteluzahar[4] edo gazteluzar[5] eta beste. Gaztelaniazko toponimoa duten lekuetan, "castillo" (gaztelu) askotan errepikatzen da. Literatura zientifikoan eta dibulgaziozkoan, kastro izenez gain, beste hauek ere erabiltzen dira: esparru itxi[1], barruti gotortu[6], barruti protohistoriko[4], gotorleku, herrixka gotortu, herri gotor, herri harresitu, muino gotortu (colline fortifiée). Horietako batzuk bakarrik dira oppidum (plurala: oppida).
Kastro hitza Iberiar penintsulako iparraldeko toponimian agertzen da, asturieraz, galegoz eta gaztelaniaz, eta hortik igaro zen idazki akademikoetara. Euskal Herriko toponimia zaharrean oso urriak dira: Euskaltzaindiaren leku-izenen zerrendan bi agertzen dira, bat Faltzesen, XVIII. mendekoa, eta bestea Sopuertan, baina XX. mendeko erreferentzia instituzionaletan. Gaztelaniazko idazki akademikoen eta dibulgatzaileen eraginez, euskaraz idatzitako Hegoaldeko idazlanetan izen hori agertu da. Iparraldean, ordea, ez da erabiltzen. Horren ordez, toponimian, muru/moru/moro eta gaztelu agertu ohi dira[oh 2].
Azkenik, oppidum izena erabiltzen da kastro edo herri harresitu hauetako batzuentzat, handienak eta antolatuen zeudenak, hain zuzen.
Izen bakara askotariko errealitate baterako
Bestalde, kontuan hartu behar da, kastro hitzaz ezaugarri ezberdinak izan ditzaketen hainbat esparru harresitu mota izendatzen direla. Adibidez, Galizia eta Asturias aldean izan zen kastroen kulturan, herriak harresiz inguratuta daude eta etxeak zirkularrak dira; Bizkaian, Gipuzkoan,[7] Araban, Nafarroan, Errioxan eta beste hainbat lekutan ikertutako Burdin Aroko herri harresituetan, ordea, etxeek lauki forma izan ohi dute (nahiz eta hori garai historiakoaren arabera aldagarria izan), eta gaztelu zaharrak izenaz ezagutzen direnak, ordea, mota batekoak zein bestekoak izan daitezke, nahiz eta horiek ez diren apenas induskatu eta barruko egiturei buruz gutxi esan daiteke. Juanjo Cepeda eta Miguel Unzuetarentzat, oinarri laukizuzeneko etxeak iberiarren urbanismoaren eraginaz egin ziren[8]. Leku batzuetan herri handiak eta konplexuak dira eta beste batzuetan, ordea, txikiagoak dira, eta agian soilik eskualdearen zaintzarako egin ziren, hau da, bertan garnizio txiki bat egongo zen, ez herri oso bat. Gaudeulek, adibidez, proposatu du batzuk artzaintza lanetarako sasoi motz batean erabilitako barrutiak izan zitezkeela. Azkenik, kastro gisa identifikatu diren batzuk, sakonago ikertu dituztenean, erromatar garaiko behin-behineko kanpalekuak zirela ikusi dute: adibidez, Arabako Delikako Santa Agedakoa edo Bizkaiko Nabarniz herrian dagoen Illunzar.
Bestalde, Burdin Aro osoan ez zuten zertan egitura bera mantendu. Adibidez, badakigu Arrola edo Marulezako oppidumak azken urteetan bere defentsak indartu zituen.
Defentsa sistemak
Kanpoko harresiei dagokienez, batzuek harrizko murruak dituzte, eta beste batzuek lurrezkoak. Harrizko harresien artean mota ezberdinak bereiz daitezke eraikitzeko erabili zen teknikaren arabera. Terrazak eta lubanarroak izan ditzakete inguruan. Sartzeko ate bakarra izan ohi dute eta ondo defendatuta egoten da, gotortuta (Munoaundin, adibidez, dorreak daude atearen alde bietan) eta kokapena kontuan hartuta.
Euskal mitologian
Batzuetan, antzinako eraikitzaile hauek jentilekin edo euskal mitologiako beste izakiekin identifikatzen dira herri sinesmenean. Horrela, Altzain (Zuberoa) gotorlekuak Maide korralea izena du, Maide izakiena, alegia.
Zerrenda
Herri harresitutzat kalifikatuta ez dauden garai hartako beste herriak ez dira sartu. Dena den, Burdin Aroan, harresiz inguratua zeuden edo harresirik ez zuten eta toki zelaian edo lautadetan eraiki ziren herrietan ere bizi izan zen jendea, baita Euskal Herrian ere. Toki zelaian baina harresituta zeuden herriak ere sartu dira edo sartzen ari gara zerrendan.
Hego Euskal Herrikoak
Arabakoak
1984. urtean Arkeologiarako Arabar Institutuak argitaratu zen Arabako karta arkeologikoan 51 herri gotortu jaso zituzten[oh 3]. Jagoba Hidalgok, 2018ko bere Gradu Amaierako Lanean, Bizkaiko eta Arabako Burdin Aroko herrixka gotortuak sailkatuta ditu eta bertan bibliografia erreferentziala eman du bakoitzeko[9]. Bestalde, Maite Guilarte Murok bere Gradu Amaierako Lanean GIS bidez aztertu ditu garaiko hainbat herrixka[10]. Trebiñukoak barne hartzen dira.
Izena | Kokapena | Azalera[11] | Garaiera[oh 4] | Kultura/Garaia | Oharrak |
Henaioko gaztelua![]() | Dulantzi | 2,7 ha (27.000 m2)[12] | 664 m[13][14] | Brontze Aro Amaiera etaBurdin Aroa | XIX. mendearen hasieratik ezaguna. Bisita daiteke[15][16]. CAA: 276 |
Kutzemendi edo Olarizu
| Gasteiz | 7ha[17] | 709 m | Brontze Aroa edo Burdin Aroa | Jose Migel Barandiaranek 1926an aurkitua[17]. Horko zeramikak "zeltiberiarrak" (Bigarren Burdin Arokoak) dira. CAA: 3507 (246 or.) |
Oroko Haitzak![]() | Atxabal-Oro (Zuia) | 860 m | Brontze Aro amaiera eta Burdin Aroa[18] | Jose Migel Barandiaranek 1918an aurkitua. Lanak 1964 eta 1967 artean. Etxe zirkularrak eta eliptikoak[19] | |
Lastrako kastroa![]() | Karanka (Gaubea) | 832 m | Brontze Aroa, Burdin Aroa. Erromatartzea. Erdi Aroa[20]. | Litekeena da autrigoien Uxama Barca izatea[21][22][23]. | |
Trincheras de los Moros![]() | Monzarrate gainan, Durruma Kanpezu | 13 ha (132.100 m2)[24] | 992 m | Burdin Aroa | |
Cividad![]() | Angostina, Bernedo | 3 ha (30.624 m2)[25][24][26][27] | 784 m | Burdin Aroa | Erromatar garaiko inskripzioak topatu dira ondoan dagoen San Bartolome baselizan[28]. CAA: 3515 (250 or.)[29] |
El Muro![]() | Orbiso, Kanpezu/ Zuñiga, Nafarroa | 4,5 ha | 650-700 m | Antzinako Burdin Aroa (?) eta Burdin Aro Amaiera (Armendarizen klasifikazioa) | Armendariz (2008): 191. zenbakia |
Horma![]() | Santikurutze Kanpezu | 1,2 ha | 692 m | Burdin Aroa | |
Babio![]() | Izoria | 10 ha[30] | 582 m | Burdin Aroa | 1982. urtean aurkituta[31], 2018an egin ziren sundaketak eta 2019an indusketa hasi zen Jon Obaldiaren gidaritzapean.[32] |
Carasta![]() | Caicedo Sopeña | 27 ha[33] (270.000 m2) 17 ha[34] (170.000 m2) | 750 m | Brontze Aroa, Burdin Aroa eta Erromatar garaia[35][33] | |
Arkiz-Iruña![]() | Tresponde | 560 m[36] | I. Burdin Aroa, II. Burdin Aroa Erromatartzea | Lubakiak eta harrizko harresiaren santsuak.[9] Iruña-Veleia hiria erromatar hiria garatu zen oso gertu, ekialdera[19]. CAA: 3505 (244 or.)[29] | |
Perigaña![]() | Perigaña mendia, Ozeka, Aiara | 4,6 ha (46.605 m2) (10.329 m2 barruko harresi barrukoa) | 625 m | Burdin Aroa | Bi harresi. Zeramika, silexezko laska eta punta bat[31]CAA: 3519 (251 or.)[29] |
Atxa![]() | Lakua, Gasteiz | 524 m[36] | II. Burdin Aroa eta Erromatartzea | Induskatua[37] | |
Berbeako kastroa![]() | Barrio | 851 m | Bukaerako Brontze Aroa-II. Burdin Aroa. Erromanizazio hasiera.[38]. | 2021. urtean indusketak hasi ziren berriz. | |
Buradongo kastroa![]() | Buradon | 634 m | Bukaerako Brontze Aroa-Igo Burdin Aroa | CAA: 3517 (250 or.)[oh 3][39][29] | |
Valdeportilla![]() | Ozio | 625 m | Burdin Aroa I | Juan Antonio Madinabeitiak ikertua. CAA: 3526 (253 or.)[39] | |
La Ermita![]() | Zabalate | 664m | Burdin Aroa II, Erromatar garaia eta Erdi Aroa. | Armando Llanosek ikertua 1970an. CAA: 3502 (243 or.).[39] | |
Zabalateko gaztelua/Castillo de Portilla![]() | Zabalate | 754m | Burdin Aroa I eta II, Erromatar garaia eta Goi Erdi Aroa. | ikerlariak: Francisca Sáenz de Urturi eta Armando Llanos. CAA 3501 (242 or.).[39] | |
Alto de Castejon / Castejon gaina![]() | Navaridas | 540m | Neolitoa, Brontzea, Burdin Aroa, Erromatarra, Erdi Aroa[40] | Monumentu multzo izendapena du. Ikus: EHAA 112. zk. (2013-06-12) | |
Alto del Fraile![]() | Atauri (Arraia-Maeztuko ) | 659 m | Burdina I | Ezin izan dira harresiak identifikatu, lurra asko mugitu baita, han egon den asfalto mehatzeagatik. Ikerlariak: Juan Antonio Madinabeitia eta José Elejalde[41]CAA: 3512 (248 or.) | |
Pedrigales
| Oteo (Kanpezu) | 693 m | Burdina I | Sakonune forma duen goi ordoki lautua. Ikerlariak: Juan Antonio Madinabeitia eta José ElejaldeEz da induskatu. CAA: 3520 (251 or.) | |
San Formerio![]() | Pangua (Trebiñu) | 750 m | Burdina I eta II | Amildegi baten gainena dagoen herrixka, iparraldeko magaletan. Defentsa zentrokideak eta lurrezko harresiak. Aipatua: Armando Llanos.[39] CAA: 3527 ( 253 or.) | |
Castillo de Ocio![]() | Ozio (Zambrana) | 631m | Burdina I, Erromatartzea eta Goi Erdi Aroa (Lanosko gaztelua) | Mendi-hegalean egindako herrixka, Jungalez ibaiaren bazterrean, hegoaldera jotzen duten terrazez egina[39] CAA: 3509 ( 247 or.) | |
Conchas de la Puebla![]() | Argantzon | 645m | Burdin Aroa | Zadorra ibaiaren gaineko igarobide estu baten gainean,. Amildegi soila, eta defentsa zentrokideak, lurrez egindako harresiak. Ez da induskatu. CAA: 3521 (251 or.)[39] | |
Custoia![]() | Ozana (Trebiñu) | 580 m | Burdina I | Mendi-hegalean eraikitako gune txikia, defentsa txandakatuekin. [39]Ez da induskatu. CAA: 3523 (252 or.) | |
Santuste![]() | Ozilla-Ladrera (Trebiñu) | 745 m | Burdina I, II eta erromatartzea | Muinoan eta hegoaldeko hegaletan landutako eremua, non harresi zentrokideak eta lubetak dauden. Iparraldetik, oso irisgarria ez den malkar baten bidez defendatzen zen[39]. CAA: 3506 (245 or.) | |
Los Castillos![]() | Torre (Trebiñu) | 651 m | Burdina I, II, Erromatartzea eta Goi Erdi Aroa | Mendi txikia, iparraldean aldapa leuna du eta handiagoak hegoaldean eta mendebaldean. Terraza artifizialki, lubeta modukoak[42][39] CAA: 3508 (247 or.) | |
El Cerrado![]() | Imiruri | 631 m | Burdina | Ordoki motako muino ttipia. Defentsa soilak. Goiko partean, ertz batek perimetro osoa ixen du[39]. CAA: 348 (89. or) | |
Martinzabala![]() | Obekuri (Trebiñu) | 822 m | Burdina | Ordoki motako muinoko bizilekua, defentsa zentrokideekin. Terrazak artifizialak espazio osoan nabarmenak dira eta eraztun zentrokideak osatzen dituzte.[39] CAA: 349 (89. or.) | |
Pico de San Pedro![]() | Uribarri Gaubea | 860 m | Burdina | Ezproian egindako herria. CAA: 346 (89. or.) | |
Castillo de Astúlez![]() | Astúlez,Gaubea | 3 ha (harresi eta terrazak kontuan hartuta) | 675 - 770 m | Brontze Aro Amaiera, Antzinate Bernatiarra eta Erdi Aroa (gaztelua bera) | Erdi Aroko gaztelutik oso gertu. Paquita Sanz de Urturik proposatzen du Bigarren Burdin Aroan, herri honetako biztanleak Lastrako herrira aldatuko zirela[43]. |
Portillo de la Casilla/Portillo de la Caseta![]() | Durruma-Kanpezu | 969 m | Burdina I, II eta Goi Erdi Aroa | Bi haitzen artean kokatua, ohiko mendi-lepoan, defentsen artean, tarteka, harrizko euste-hormak ditu.[39] CAA: 3511 (247. or.) | |
Medropio![]() | Gaubea | 940 m | Burdin Aroa I eta II | Baronatarren dorretik gertu CAA: 3504 (243. or) | |
El Castro![]() | Igai, Erriberabeitia | 609 m | Burdina I, Goi Erdi Aroa | Aurkikuntza: Juan Antonio Medinabeitia, 1972 CAA: 3513 (248. or) | |
Fuentepudia![]() | Pobes, Erriberagoitia | 620 m | Burdina I, Erromatarra | Ondarea babestua. Balizko Arkeologia Gunea; Ustezko arkeologia-eremua. EHAA 131. zk. (1997-07-10) CAA: 3516 (250. or) | |
Peña Mayor![]() | Subilla Gasteiz, Gasteiz | 802 m | Burdina I | CAA: 3522 (252. or) | |
Korosparri![]() | Galarreta, Donemiliaga | 753 m | Burdina I | CAA: 3524 (252 or.) | |
Olivan![]() | Molinilla[44], Lantaron | 572 m | Brontze Aro Amaiera, Burdin Aroa I, Erromatar Goi Inperioa eta Erdi Aroa[44] | CAA: 3525 (252 or.) | |
Aldaia![]() | Arroiabe, Arratzua-Ubarrundia | 620 m | Burdina I, Erromatarra | CAA: 3528 (253 or.) | |
San Cristobal![]() | Moreda Araba | 482 m | Burdina I eta II | CAA: 3529 (254 or.) |
Katalogo batzuetan herri harresitu gisa kalifikatuta dagoen eta gaur egun erromatar kanpaleku moduan identifikatuta dagoen hau ez da sartu:
Izena | Kokapena | Tamaina | Garaiera | Garaia | Oharrak |
---|---|---|---|---|---|
Santa Ageda (Delika)![]() | Delika | 9 ha | 525 m[2] | K.a. III-II mendea[45]. | Aldi baterako erromatar kanpalekua da (Castra aestiva). |
Bestalde, "kastro" ez direnak, hau da, kokagune garai batean eta harresituta dagoen herria ez diren beste batzuk daude.
Izena | Kokapena | Tamaina | Garaiera | Garaia | Oharrak |
---|---|---|---|---|---|
La Hoya![]() | Guardia | 4 ha | 601 m | Brontze Aroa eta Burdin Aroa |
Bizkaikoak
Bizkaiko herri harresituen zerrenda, bi argitalpen hauetan oinarrituta dago: Jagoba Hidalgoren 2018ko Gradu Amaierako Lana[9] eta Juanjo Cepeda eta Mikel Unzuetaren 2020ko artikulua[8].
Izena | Kokapena | Tamaina | Garaiera | Kultura/Garaia | Oharrak |
---|---|---|---|---|---|
Arrola edo Marueleza![]() | Nabarniz, Arratzu eta Mendata artean | 19 ha | 535imgm | La Tène kultura (Burdin Aroa II) | (k.a. III eta k.a. I mendeen artekoa), zeltiberiar motako zeramika. (I. mendea) erromatar hondarrak.[46] [3] |
Malmasin![]() | Malmasin (Arrigorriaga) | 1 ha (barrukoa) | 361 m | Burdin Aroa | Bi eremu ditu, kanpokoa eta barnekoa, biak harresidunak[47][8] |
Bolunburu![]() | Bolunburu haitza (Zalla) | 0,5 ha (5.000 m2) | Burdin Aroa | 1970eko hamarkadan aurkitua[48][49] | |
Pico Moro![]() | Galdames | 3 ha | 360 m | Burdin Aroa II | San Esteban Galdameseko mendebaldean kokatuta, Barbadun eta Deobriga-Flaviobriga galtzadatik gertu. 1975ean lanak egin zituzten[50][51][52] |
Luxar![]() | Gueñes | 1,2 ha | 540 m | Burdin Aroa Espainiako 1936ko Gerra | Deobriga-Flaviobriga gurutzadatik gertu kokatuta[53][51][8] |
El Peñón![]() | Muskiz | 178 m | Burdin Aroa | La Arena hondartzatik gertu kokatuta. Brontze Aroko aztarnategi batetik oso hurbil[51][54] | |
Berreaga![]() | Mungia eta Zamudio artean | 9 ha (osorik) 3,7 ha (bizitokia) | >360 m | Burdin Aroa eta Erromatar garaia | Herrixka eta nekropolia dauzka, eta estela multzo bat aurkitu da bertan[55][56]. |
Kosnoaga ![]() | Kosnoaga (edo Aixerrota) mendian, Lumo[57] | 1,9 ha (bizitokia) | 275 m | Burdin Aroa I eta II | Guztiz induskatu gabe, zundaketak egin ziren 90. hamarkadan[8][58] |
Tribisburu![]() | Sollube mendian | Suntsitua dago. Jagoba Hidalgok (17-18) zerrendan sartzen du[9], Cepeda eta Unzuetak (2020), ordea, ez[8]. | |||
Motrolluko gaina![]() | Munitibar | Burdin Aroa | Induskatu gabe, erabat baieztatu gabe. 2005ean aurkitua.[59][60] | ||
Trumoitio![]() | Garai | 1,3 ha (bizitokia) | 439 m | Burdin Aroa | 1988an aurkitu zuten[61] |
Ilunbe![]() | Dima | 2,3 ha (oro har) 2 (barruko gunea) | 445 m | Burdin Aroa | Induskatu gabe, miaketak eginda[8]. |
Katalogo batzuetan herri harresitu gisa kalifikatuta dagoen, eta gaur egun, erromatar kanpaleku moduan identifikatuta dagoen hau ez da sartu:
Izena | Kokapena | Tamaina | Garaiera | Garaia | Oharrak |
---|---|---|---|---|---|
Illunzar | Ilunzar mendia | 727 m | Erromatar errepublika | Aldi baterako erromatar kanpalekua da[62]. |
Gipuzkoakoak
Izena | Kokapena | Tamaina | Garaiera | Kultura/Garaia | Oharrak |
---|---|---|---|---|---|
Akutu![]() | Bidegoian eta Errezil | 3 ha[63] | 664 | Induskatu gabea[64] | |
Intxur/Iruntxur![]() | Iruntxur mendia (Albiztur eta Tolosa) | 17 ha | 742 | Burdin Aroa | Jose Migel Barandiaranek ikertua[65]. Xabier Peñalverrek induskatua. Bibliografian Intxur izena ematen zaio[63]. |
Buruntza
| Andoain | 0,7 ha | 439 | Burdin Aroa | Carlos Olaetxeak aurkitua[66][67][68] |
Basagain
| Anoeta | 2,8 ha | Burdin Aroa[63] | Xabier Peñalverrek iduskatua[69][70]. | |
Munoaundi
| Azkoitia-Azpeitia | 7 ha | 385 | 2. Burdin Aroa | Sonia San Josék eta Antxoka Martínezek induskatua[71]. |
Murugain![]() | Aretxabaleta-Arrasate-Aramaio | 4,7 ha | 1987 eta 1988an C. Olaetxeak aurkitua eta ikertua[67][63] | ||
Murumendi
| Iruntxurko herrigunetik gertu | 1,9 ha | Burdin Aroa | 2009tik aurrera Suhar arkeologiak aztertu du. | |
Moru![]() | Elgoibar | 3 ha | 445 | Burdin Aroa | Murugaingo kastroaren bezalako zeramikak[67][72] |
Belaku![]() | Beizama | Brontze Aroa - Burdin Aroa | Katak egitean, ikatzak, suharrizko lanabesak eta eskuz egindako zeramika zataik aurkitu ziren. Harrizko harresia oraindik atzematen da[73]. | ||
Santiagomendi ![]() | Santiagomendi, Astigarraga | Ez da mugatu. | 297 | Kalkolitoa, Burdin Aroa, Erromatar garaia | Harresirik ez du. Erdi Aroko eta Aro Modernoko aztarnak ere topatu dira[63] [74]. |
Nafarroa Garaikoak
Nafarroa Garairako informazioa Javier Armendariz arkeologoaren tesiaren argitalpenean[75] ikus daiteke sistematizatuta. Javier Armendarizek bere doktore tesian 261 gune jaso zituen eta horien artean bi herri mota berezi zituen: batetik, leku garaietan egin zirenak (kastroen ezaugarri orokorrak zituztenak) eta, bestetik, toki zelaian egin zirenak. Katalogo hori argitaratu ondorengo urteetan, "Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" proiektuaren barruan, beste herri asko aurkitu ditu proiektuko ikertzaile taldeak[5].
Beheko taula honetan agertzen direnak lagin bat besterik ez dira:
Izena | Kokapena | Tamaina | Garaiera | Kultura/Garaia | Oharrak |
---|---|---|---|---|---|
BAZTAN-BIDASOA | |||||
Agiñako esparru harresitua![]() | Agiña mendia, Lesaka | 0,2 ha | 617 m | Burdin Aroa XIX. mendea | Harresia, silexezko lanabesak eta lubanarroa aurkitu dira. Indusketa egin zen arren, euskarri akademikoren batean argitaratutako informaziorik ez dugu topatu.[76] [77] |
PIRINIOAK | |||||
El Castillo (Gorraitz)![]() | Artzibar | 0,45 ha oro har (4.500 m2) | 965-976 m | Lehen Burdin Aroa - Bigarren Burdin Aroa (?)[oh 5] | Ez da induskatu eta landareek lurra estaltzen dute. Armendariz (2008): 1. zenbakia. |
El Castillo (Uskartze)![]() | Galoze | 0,3 ha (3.500 m2) | 1.000-1.017 m | Lehen Burdin Aroa - Bigarren Burdin Aroa (?) | Ez da induskatu. Armendariz (2008): 2. zenbakia. |
Los Jeronales![]() | Longida | 0,7 ha (7.000m2) | 1.005-1029 m | Lehen Burdin Aroa, Bigarren Burdin Aroa | Armendariz (2008): 3. zenbakia. |
Peña de Gaztelu![]() | Longida | 8 ha (80.700m2) | 943 - 980 m | Burdin Aroa oro har | Armendariz (2008): 4. zenbakia. |
Gaztelualdea![]() | Urraulgoiti | 0,6 ha (6.600m2) | 660 - 714 m | Burdin Aroa oro har | Armendariz (2008): 5. zenbakia. |
El Alto![]() | Ibargoiti | 0,5 ha (5.500m2) | 750-768 m | Antzinako Burdin Aroa (?), Erdikoa (?) eta Amaierakoa (Kontraesanak daude bibliografian) | Armendariz (2008): 6. zenbakia. |
IRUNBERRI-AOIZ ARROA | |||||
El Castillo![]() | Ibargoiti eta Urraulbeiti | 0,7 ha (7.300 m2) | 780-794 m | Antzinako Burdin Aroa (?) eta Amaierakoa | Armendariz (2008): 7. zenbakia. |
Muru![]() | Turrillas, Itzagaondoa | 1,8 ha (18.500 m2) | 625-636 m | Burdin Aroa I eta II | Armendariz (2008): 8. zenbakia. |
Montemuru![]() | Beortegi, Lizoainibar-Arriasgoiti | 1,3 ha (13.000 m2) | 610-623 m | Burdin Aroa I eta II | Armendariz (2008): 9. zenbakia. |
El Castillo (Longida)![]() | Mugeta, Longida | 0,5 ha (5.200 m2) | 485-502 m | Burdin Aroa I eta II | Armendariz (2008): 10. zenbakia. |
Murillo![]() | Murillo, Longida | 0,8 ha (8.000 m2) | 475-482 m | Antzinako Burdin Aroa - Burdin Aro Amaiera | Armendariz (2008): 11. zenbakia. Ezproian eraikia, Erdi Aroko eta gaur egungo herri bezala. Inguruan material solteak aurkitu dira. |
Moriskoa![]() | Longida | 0,2 ha (2.500 m2) | 700-713 m | Antzinako Burdin Aroa eta Burdin Aro Amaiera | Armendariz (2008): 12. zenbakia. |
Iturrotz![]() | Billabeta (Longida) | 1,5 ha (15.000 m2) | 495-499 m | Antzinako Burdin Aroa, Burdin Aro Amaiera eta Erromatarra. | Armendariz (2008): 13. zenbakia. Nahiko suntsitua dago. |
Irunberri![]() | Irunberri | 8,5 ha (85.000 m2) | 455-464 m | Burdina, Erromatarra,Erdi Aroa eta Aro Modernoa. | Armendariz (2008): 14. zenbakia. |
Cerro de la Peña![]() | Erromantzatua | 0,7 ha (7.100 m2) | 705-725 m | Erdiko Burdin Aroa, Burdin Aro Amaiera, Erromatarra eta Erdi Aroa | Armendariz (2008): 15. zenbakia. |
El Castillo![]() | Murillo Berroia, Erromantzatua | 0,6 ha (6.000 m2) | 490-500 m | Brontze Aro Amaiera, Antzinako Burdin Aroa, eta Erdi Aroa | Armendariz (2008): 16. zenbakia.
|
Basaba![]() | Naxurieta, Untzitibar | 0,5 ha (5.300 m2) | 655-664 m | Brontze Amaiera, Antzinako Burdin Aroa eta Modernoa (ermita) | Armendariz (2008): 17. zenbakia. |
Iruaga![]() | Naxurieta, Untzitibar | 0,9 ha (9.350 m2 lehen barrutia, 3.000 m2 bigarrena eta 700 m2 kastro-aurrea. Osorik, 13.050 m2) | 780-793 m | Erdiko Burdin Aroa eta Burdin Aro Amaiera | Basabakoa husten denean sortzen da honakoa. Armendariz (2008): 18. zenbakia. |
Tabar![]() | Urraulbeiti | 0,6 ha (6.000 m2) | 520-533 m | Erdiko Burdin Aroa eta Burdin Aro Amaiera | Armendariz (2008): 19. zenbakia. |
Gazteluzar![]() | Arrípodas, Urraulbeiti | Ezin da zehaztu | 480-487 m | Antzinako Burdin Aroa-Burdin Aro Amaiera eta Erromatarra | Armendariz (2008): 20. zenbakia. |
Puyo![]() | San Vicente, Urraulbeiti | 0,8ha (8.600 m2) | 490-496 m | Antzinako Burdin Aroa, Amaierakoa eta Erromatarra. Erdi Arokoa (induskatutako herri hustua) | Armendariz (2008): 21. zenbakia. |
Muru![]() | Santsoain eta eta 17. patzuergoa, Urraulbeiti | 2,5 ha (25.500 m2: 7.500 goiko barrutia eta 18.000 behekoa) | 665-690 m | Burdin Aroa zehastasunik gabe | Erromatar konkistarekin, badirudi bertako jendea "Caserío de Muruko " deituriko lekura joan zela. Armendariz (2008): 22. zenbakia |
IRUÑERRIA | |||||
Artikagain![]() | Antsoain eta Artika (Berriobeiti) | 1,8 ha (18.000 m2 (azalera erbilgarria)) | 525-562 m | Antzinako Burdin Aroa eta Amaierakoa | Armendariz (2008): 23. zenbakia |
Alto de Santa Cruz edo Arangurengo erromatar kanpalekua | Aranguren | 3 ha (30.000 m2) | 660-663 m | Erromatar kanpalekua da (castra), ez herri gotortua | Armendariz (2008): 24. zenbakia |
Gaztelu![]() | Aranguren | 1,3 ha | 565-586 m | Antzinako Burdin Aroa- Burdin Aro Amaiera eta Aro Moderno (baseliza) | Armendariz (2008): 25. zenbakia. |
Irulegi![]() | Irulegi (Aranguren) | 10 ha | 893 m | Brontze Aroa, Burdin Aroa I eta II (Azken Burdin Aroa barne) | Indusketak martxan daude[78]. Ingurune horretan bertan, Irulegiko Erdi Aroko gaztelua dago. Armendariz (2008): 26. zenbakia. |
Belaskoain![]() | Beraskoain | 1,6 ha (16.000 m2) | 430-442 m | Burdin Aroa | Armendariz (2008): 27. zenbakia. |
Sardeako gaztelua/Larragetako haitza![]() | Berriobeiti | 3,5ha (35.000m2) | 600-661m | Burdin Aroa | Armendariz (2008): 28. zenbakia. Erdi Aroko gaztelua eta garai modernoko baseliza ere izan ditu. |
Urri edo Eurri![]() | Ibiriku, Eguesibar | 3,2 ha oro har (32.400m2) 1,7 ha barrukoa 1,5 ha kanpokoa | 625-666 m | Burdin Aroa I, II eta Erromatartzea | Armendariz (2008): 31. zenbakia. |
Irunzu![]() | EsteribarEzkabarte | 7,3 ha | 715-771m | Antzinako Burdin Aroa eta Burdin Aro Amaiera | Armendarizek oppidum izaera ematen dio. Armendariz (2008): 39. zenbakia. |
Legin (Etxauri)![]() | Etxauri eta Ibero, Oltza zendea | 0,85 ha (8.500m2) | 450-460 m | Lehen Burdin Aroa | Armendariz (2008): 40. zenbakia. |
San Quiriaco ![]() | Etxauri | 0,03 ha (300m2) | 674 m | Neolitoa, Brontze Aroa, Antzinako Burdin Aroa, Burdin Aro Amaiera, Erromatarra, Erdi Aroa (?) leta Modernoa (ermita). | Armendariz (2008): 41. zenbakia. |
Iruñea![]() | Iruñea | 4/4,5 ha I. Burdin Aroan 8 ha II. Burdin Aroan | Brontze Aro Amaiera, Burdin Aroa I eta II | García Barberena, M.; Velaza, J. eta Unzu, M.(2015): "Esgrafiado en signario paleohispánico hallado en Pamplona"[79]Armendariz (2008): 58. zenbakia. | |
Murugain
| Muru Artederreta | 0,8 ha | 620-633 m | Antzinako Burdin Aroa, Amaierakoa eta Erromatarra | Armendariz (2008): 60. zenbakia. Burdin Aroko zeramikez gain, Goi Inperioaren garaikoak ere eman ditu. |
ZIDAKOS IBARRA | |||||
Oianburu![]() | Artaxoa eta Garinoain | 0,6ha (6.000m2) | 645-650m | Burdin Aroa eta agian, Erromatarra eta Erdi Aroa. | Armendariz (2008): 64. zenbakia |
Murugain (Uzkita)![]() | Leotz | 0,41 ha (4.100m2) | 920-936m | lehen Burdin Aroa eta agian, Azken Burdin Aroa | Armendariz (2008): 76. zenbakia. Ez da induskatu. |
ARAGOI IBARRA | |||||
El Caneluche![]() | Kaseda | 0,37 ha | 570-577m | Lehen Burdin Aroa | Armendariz (2008): 98. zenbakia. Oso hondatua. |
Santakriz![]() | Eslaba | 15.500m2 (6500m2+9.000m2) | 520-545 m | Burdin Aroa. Erromatar garaia. Erdi Aroa. Aro Modernoa (Baseliza) | Armendariz (2008): 99. zenbakia. Hiri erromatarra garatu zen gune berean. |
Indusi/Murubitarte![]() | Lerga | 0,53 ha | 775-785m | lehen Burdin Aroa-Burdin Aro Amaiera Erromatar berantiarra-Goi Erdi Aroa. | Armendariz (2008): 105. zenbakia |
Capaburros![]() | Uxue | 0,31ha (3.150m2) | 750-764m | Burdin Aroa | Armendariz (2008): 120. zenbakia. |
ARGAKO BEHE ETA ERDIKO ARROA | |||||
Murugain![]() | Zirauki | 0,74ha (7.400m2) | 660-668m | Antzinako Burdin Arotik Burdin Aro amaieraino | Armendariz (2008): 129. zenbakia. |
Urbe![]() | Zirauki | 1ha (10.000m2) | 435-453 | Burdin Aroa, Erromatar garaia, Erdi Aroa | Armendariz (2008): 130. zenbakia. |
Gazteluzar![]() | Zirauki eta Mañeru | 1,8ha (18.000m2) | 390-400 | Kalkolitoa, Burdin Aroa | Armendariz (2008): 131. zenbakia. |
Gorriza![]() | Girgillao | 0,47ha (4.700m2) | 480-490 | Brontze Amaiera, Burdin Aroa, Erdi Aroa, Aro Berria | Armendariz (2008): 132. zenbakia. |
EGAKO BEHE ETA ERDIKO ARROA | |||||
San Kristobal![]() | Girgillao | 1,5ha (15.000m2) | 740-758m | Burdin Aroa | Armendariz (2008): 165. zenbakia. Aro Modernoko baseliza. |
Mauriain![]() | Villatuerta | 2,14ha (21.400m2) | 665-677m | Burdin Aroa | Armendariz (2008): 168. zenbakia. Karlistaldian gotorleku bat eraiki zen bertan. |
EGA GOIALDEA ETA UREDERRAREN IBARRA | |||||
La Atalaya![]() | Allin Lizarra | 1,7 ha (17.000 m2) 10.000 m2+ 7.000 m2 | 525-557m | Brontze Amaiera. Burdin Aro Zaharra-Amaiera | Armendariz (2008): 176. zenbakia. |
Peña de la Gallina![]() | Gastiain (Lana) eta Zuñiga | 2,4 ha (24.000 m2) | 765-785m | Antzinako Burdin Aroa eta Burdin Aro Amaiera | Armendariz (2008): 184. zenbakia. |
Pozo de la Mora![]() | Legaria eta Oko | 3,1 ha ( 31.3002, 16.500 lehen esparrua eta 14.800 bigarrena.) | 515-534m | Antzinako Burdin Aroa eta Burdin Aro Amaiera | Armendariz (2008): 185. zenbakia. Oppidum izaera ematen dio Armendarizek |
Santa Coloma![]() | Mendaza | 0,2 ha (2.200m2) | 735-750m | Antzinako Burdin Aro, Burdin Aro Amaiera, Aro Berria-Garaikidea (ermita) | Armendariz (2008): 186. zenbakia. |
El Castillo (Piedramillera)![]() | Piedramillera | 0,25ha (2.500m2) | 650-672 | Erdiko Burdin Aroa - Burdin Aro Amaiaera | Armendariz (2008): 187. zenbakia. Armendarizentzat Pozo de la Morako oppidumeko zelatatze dorrea izan zitekeen. |
Monjardingo edo Deioko gaztelua![]() | Villamayor de Monjardin | 1ha (11.000m2) | 850-894m | Agian, Brontze Aroa eta Burdin Aroa. Ziurtazunea, antzinaro Berantairra | Armendariz (2008): 188. zenbakia. Erdi Aroan gaztelu bat egon zen eta XIX. mendean gotorleku karlista bat. |
LIZARRALDEA | |||||
Altikogaña![]() | Eraul Larrion | 7 ha | 670-732 m | Burdin Aroa Erromatar garaia (Errepublika) | Javier Armendarizek oppidum gisa klasfikatu zuen[80] Armendariz (2008): 189. zenbakia. |
Bardagorriko haitza![]() | Eraul Deierri | 0,9 ha | 595-615 m | Lehen Burdin Aroa | Javier Armendarizentzat, Altikogañako oppidumaren aurrekaria izan zitekeen[80]. Armendariz (2008): 190. zenbakia. |
El Muro![]() | Zuñiga eta Orbiso (Araba) | 4,5 ha (45.500 m2) | 650-700 m | Antzinako Burdin Aroa (?) eta Burdin Aro Amaiera | Ikusi Arabako herri gotortuen artean Armendariz (2008): 191. zenbakia. |
Arrosia
| Arroniz | 3ha (31.300m2) | 560-586m | Brotze Aroa. Burdin Aroa | Armendariz (2008): 194. zenbakia. |
Desoioko San Cristobal![]() | Desoio | (17.700m2) | 700-713m | Burdin Aroa | Armendariz (2008): 200. zenbakia. XIX. mendera arte baseliza bat egon zen bertan. |
La Custodia![]() | Viana | 12,5 ha oro har (125.799 m2) | 405-415 m | Paleolitoa, Neolito Amaiera, Kalkolitoa, Brontze Aro Amaiera, Burdin Aroa | Material asko eman ditu: txanponak, teserak, zeramika. etab. Burdin Aroaren amaierako uneetan, Erromako Errepublikak lurraldean egin zituen gerrak ulertzeko aproposa. Askotan, lurralde lauan zegoen hiri gisa klasifikatzen da, eta ez, "kastro" gisa. Armendariz (2008): 227. zenbakia. |
TUTERAKO ERRIBERA. EBROKO EZKERRALDEA | |||||
El Castejón![]() | Arguedas | 1,6 ha (16.200 m2) | 285-303 m | Antzinako Burdin Aroa, Burdin Aro Amaiera, Erromatarra (Goi Inperioa) | Herriko nekropolia bide zena, oso gertu aurkitu zen. Armendariz (2008): 228. zenbakia. |
TUTERAKO ERRIBERA. EBROKO ESKUINALDEA | |||||
San Sebastián![]() | Zintruenigo | 0,88 ha (8.800m2) | 410-418m | Burdin Aroa | Armendariz (2008): 242. zenbakia. |
Alto de la Cruz![]() | Cortes | 0,7 ha | 260-267 m | Brontze Aro amaiera, antzinako Burdin Aroa eta Erdikoa | Armendariz (2008): 244. zenbakia. |
Raboseras![]() | Monteagudo | 1 ha (?) (10.000 2) | 415-423 m | Antzinako Burdina eta Amaierako | Armendarizek bere tesia idatzi zuenean, herriaren aztarnen eremua zabortegi moduan erabiltzen zen harrobi izan ondoren. Erromatar garaian bertakoak, gaur egungo Monteagudora joan ziren. Armendariz (2008): 250. zenbakia. |
EBRO IBARRA SESMAN ETA LODOSAN | |||||
El Abad![]() | Lodosa | 1 ha | 291-370 m | Erdi Burdin Aroa - Burdin Aro Amaiera | Armendariz (2008): 254. zenbakia. |
Los Cabezos 1 (Sesma)![]() | Sesma | 1.650 m2 gutxienez | 400-411 m | Brontze Amaiera (?), Antzinako Burdin Aroa eta Burdin Aro Amaiera(?) | Los Cabezos 2-rekin erlazionatua. Armendariz (2008): 260. zenbakia. |
Los Cabezos 2 (Sesma)![]() | Sesma | 25 m2 | 432 m | Burdin Aro Amaiera | Zaintza dorrea bide da, Los Cabezos 1 herri gotortuarekin lotua. Armendariz (2008): 261. zenbakia. |
PIRINIOETAKOAK, 2008TIK AURRERA AURKITUAK | |||||
Murugain (Longida)
| Longida | 5ha (50.518 m2) | 624 m | Burdin Aroa II | "Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" ikerketa programaren barruan aurkitua[oh 6][5]. |
Legin (Itzagaondoa)![]() | Itzagaondoa | 1,71 ha (17.150m2) | 783 m | Burdin Aroa, Erdi Aroa (Legingo gaztelua) | "Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" ikerketa programaren barruan aurkitua[oh 6][5]. |
Gazteluzar![]() | Eguesibar | 4.450m2 | 754 m | Burdin Aroa | "Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" ikerketa programaren barruan aurkitua[oh 6][5]. |
Aixkourrua![]() | Otsagabia | 0,88 ha (8.869 m2) | 1024 m | Burdin Aroa | Prospekzioan aurkitua, "Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" ikerketa programaren barruan.[oh 6][5]. |
Irurreko gaina![]() | Gesalatz | 1,25 ha | 682 m | Lehen Burdin Aroa | prospekzioan aurkitua, "Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" ikerketa programaren barruan[oh 6][5]. |
Illarraga-Burte![]() | Irañeta | 5,69 ha (56.900 m2) | 515-576 m | Brontze amaiera, Burdin Aroa | "Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" ikerketa programaren barruan aurkitua[oh 6][5]. |
Ipar Euskal Herrikoak
Ipar Euskal herriko monumentu hauek azterketa eta inbentarioa Francis Gaudeulek egin zuen 1997an.[4] 2004an, Jacques Blotek, Inventaire des monuments protohistoriques en Pays Basque lanean arkeologoaren kartografia jasotzen hasi zen hainbat liburuxkatan.[81] [oh 7]
Lurrezko hesiekin
Babes lerroak lurrez eginak daude, lubakiak eta zelaiguneak egitekoan ateratakoa.
Izena | Kokalekua | Tamaina | Garaiera | Kultura/garaia | Oharrak |
---|---|---|---|---|---|
Elhina![]() | Armendaritze | 1,3 ha | 350 m | ||
Kurku![]() | Behauze | 2 ha | 272 m | 4 babes lerro, hondatua | |
Harribeltza![]() | Suhuskune eta Landibarre | 2 ha | 522 m | ||
Gaztelüzaharre edo Üllümendi![]() | Urdiñarbe | 0,80 ha (gune populatua) | 416 m | ||
Gaztelü-harria edo Gaztelaia![]() | Sohüta | 1 ha (12.500 m2) | 479 m | Oso egoera onean | |
Mokoreta![]() | Makea | 1,7 ha | 453 m | Oso hondatua | |
Gazteluzahar![]() | Landibarre eta Izura-Azme | 1 ha | 472 m | ||
Gazteluzaharre![]() | Arhantsusi eta Jutsi | 0,85 ha (gune populatua) | 361 m | ||
Urtsua (1) (Ursuya (1))![]() | Hazparne | 0,6 ha | 436 m | 25. zenbakia X. Peñalverren 2021eko katalogoan[82] eta 9.a Gaudeulen 1997. urteko katalogoan[4] | |
Urtsua (2) (Ursuya (2))![]() | Hazparne | 3 ha | 387 m | 26. zk. Peñalver (2021) eta 10. Zk. Gaudeul (1997) | |
Urtsua (Ursuya)![]() | Hazparne | 330 m | 11. Zk. Gaudeul (1997) | ||
Gaztelugaina edo Luis XIV.aren gotorlekua
| Sara | 1,6 ha | 237 m | 1977an suntsitua | |
229![]() | Eihartze, Arrosa | 229 m | 1985an %95an suntsitua | ||
Sardatz![]() | Behaskane-Laphizketa | 1 ha | 148 m | Ordoki ertza | |
Gaztelu-harri![]() | Etxarri | 0,85 ha | 225 m | ||
Gazteluxaga![]() | Ürrüstoi-Larrabile | 1,5 ha | 282 m | Ia erabat suntsitua | |
Gaztelü-gain![]() | Irabarne | 2 ha | 371 m | ||
Larleta![]() | Berogaine-Lahüntze | 279 m | |||
Txoikantegia![]() | Idauze-Mendi | 1 ha | 326 m | Nahiko ondo kontserbatu da- | |
Pekatenborda![]() | Larresoro | 2 ha | 92 m | Hondatua. Epipaleolitoko harrizko lanabesak eman zituen, eta baita, Kalkolitoko edo Brontze Aro hasierako gezi bat. | |
Lexegita![]() | Iruri | 1,80 ha | 653 m | ||
Kurku![]() | Nabarzi, Bearno | 1,50 ha | 152 m | ||
Zihorri![]() | Lekorne eta Heleta artean | 2 ha | 267 m | Zati bat hondatuta | |
Belozea![]() | Itsasu | 0,45 ha | 118 m | ||
Larreondoa![]() | Senpere | 1,80 ha | 85 m | ||
Gaztalepo![]() | Ahatsa | 0,70 ha | 550 m | ||
Ahiga![]() | Lohitzüne-Oihergi | 2 ha | 300 m | Burdin Aroa eta XVIII. mendea | 1978an suntsitua. Geudelek dio, agian, urteko garai jakin batean bakarrik erabiltzen zela, artzaintzarako[4]. barruan tumulu bat aurkitu zen[82]. |
Xerrapo![]() | Zaro | 299 m | Burdin Aroa, Erdi Aroa, Aro Modernoa edo Garikidea | 1981an suntsitua. Barruan XVIII. mendekoa izan zitekeen gotorleku bat zegoen. Erdi Aroko egiturak eta beste batzuk modernoagoak ere sumatu dira[82]. | |
Haitzhandialtea![]() | Barkoxe | 0,90 ha | 440 m | ||
Mendixko![]() | Irulegi | 300 m | |||
Khoxü-gaina
| Eskiula | 1,30 ha | 343 m |
Harrizko hesiekin
Harrizko hesiak gaztelu zahar garaienetan daude.
Izena | Garaiera | Kokalekua | Tamaina | Oharrak |
---|---|---|---|---|
Gaztelu![]() | 629 m | Lekunberri | 0,90 ha eta 3,30 ha | K.a. II.-I. mendeak[83] |
Larrango![]() | 579 m | Arrosa | 0,30 ha | Ezproia itxia. Urxiloko gaztelutik oso hurbil |
Urxilo![]() | 566 m | Arrosa | 0,12 ha | Ezproia itxia. Larrangoko gaztelutik oso hurbil. Bata zein bestea Protohistoriakoak direla dudazkoa da. Ez da kronologia hori segurtatzen duen aurkikuntzarik egin, aldiz, Erdi Aroko datazioak eman ditu Urxilok[84][85]. |
Lerdatze![]() | 390 m | Donoztiri eta Armendaritze | 1,5 ha | |
Jara![]() | 445 m | Sorhoeta | 0,25 ha | |
Maide korralea![]() | 667 m | Altzai | 0,70 ha | Maideek eraikia bertako elezaharretan. |
Zerkupe![]() | 1.085 m | Eiheralarre | 0,20 ha | |
Munhoa![]() | 592 m | Hozta | 1,4 ha |
Mailakatuak
Zelaiguneak maldan zulatutako mailetan kokatzen dira.
Izena | Garaiera | Kokalekua | Tamaina | Oharrak |
---|---|---|---|---|
Abarratea![]() | 342 m | Abarratea mendian, Aiherra eta Isturitze artean | 4 Ha | 3 maila |
Mehaltzu | 648 m | Pagola | ezproia itxia | |
Urtsua (Ursuya)![]() | 678 m | Makea | 5 Ha | 24. zenbakia X. Peñalverren katalogoa (2021) eta 53. zk. Gaudeul (1997) |
Hoxa handia![]() | 571 m | Landibarre | 4-5 ha | |
Gazteluzaharrea![]() | 256 m | Irisarri | ||
Gaztelu-gaina![]() | 382 m | Buztintze-Hiriberri | ||
Montarey![]() | 370 m | Etxebarre | 0,45 ha (esparru populatua) | |
Gaztelü-harria (Gastalaria)![]() | 354 m | Zalgize | 0,8 ha | |
Gaztelu-mendi![]() | 343 m | Uharte Garazi | 1,5 / 2,4 ha | |
Gaztelü![]() | 582 m | Altzürükü | 0,40 ha | |
Ahaize![]() | 272 m | Ortzaize | ||
Gaztelü-gaina![]() | 658 m | Urdatx | Bi eremuk osatzen dute, handiena ekialdean eta beste txikiago bat mendebaldean. Bien artean lepo bat dago. | |
Gaztelua![]() | 313 m | Ahatsa | 1.700 m2(Goiko plataforma) | |
Xerberoenea![]() | 321 m | Gernieta, Baigorri | 3.200 eta 3.500 m2 artean |
Hainbat
Izena | Kokalekua | Tamaina | Garaiera | Kultura/Garaia | Oharrak |
---|---|---|---|---|---|
Gaztelü-harriko botxea![]() | Lakarri-Arhane-Sarrikotagaine | 894 m | |||
Mokorreta![]() | Lekunberri | 2.300 m2 | 680 m | ezproia itxia |
Oharrak
- ↑ Murugain, Murumendi, Murugain, Muru... muino edo mendi horietan Burdin Aroko herri harresitu bat dago.
- ↑ Ikus zerrenda
- ↑ a b CAA: Arabako Karta Arkeologikoa. 1984 arteko aurkikuntzak jaso zituen. PDF formatuan jaitsi daiteke Arkeologiarako Arabar Institutuaren web orri honetan.
- ↑ imgm-tan emana
- ↑ Javier Armendarizek hiru aro bereizten ditu Nafaroako Burdin Aroan: Antzinako Burdin Aroa, Erdikoa eta Burdin Aro Amaiera.
- ↑ a b c d e f Prospekzio bisuala egin da baina ez zundaketarik ezta indusketarik ere.
- ↑ Inbentarioa on-line ikus daiteke, "Projet Blot" webgunean, non bere Inventaire de monuments protohistoriques en pays basque par Jacques Blot jaso da.
Erreferentziak
- ↑ a b (Frantsesez) Casaubon, Jakes. (2002). «Le toponyme iri et sa relation avec d’anciens lieux fortifiés» Munibe (Antropologia-Arkeologia) (Aranzadi) 54: 125-139. ISSN 1132-2217..
- ↑ a b Gorrotxategi, Javier; Iarritu, Maria Jose. La prospección arqueologica durante 1981-82 en Vizcaya. Eusko Ikaskuntza.
- ↑ a b Valdés, Luis. El Santuario Protohistórico de Gastiburu (Siglos VI a I a.C.). Eusko Ikaskuntza.
- ↑ a b c d e (Frantsesez) Gaudeul, Francis. (1997). «Enceintes protohistoriques du Pays Basque Français (Protohistoric round enclosures from French Basque Country)» Isturiz 7: 59-81..
- ↑ a b c d e f g h (Gaztelaniaz) Martínez Txoperena, Juan Mari. «Megalitos Pirenaicos : Poblados de la edad del hierro» wiki.txoperena.es (Noiz kontsultatua: 2021-01-01).
- ↑ Maguer, Patrick. (1996). «Les enceintes fortifiées de l'Age du Fer dans le Finistère» Revue Archéologique de l'Ouest 13 (1): 103–121. doi:10.3406/rao.1996.1043. (Noiz kontsultatua: 2024-04-14).
- ↑ (Gaztelaniaz) Olaetxea, Carlos; Peñalver, Xabier; Valdés, Luis. (1990). «El Bronce Final y la Edad del Hierro en Gipuzkoa y Bizkaia» Munibe (Antropologia - Arkeologia) (Aranzadi) 42: 161-165..
- ↑ a b c d e f g (Gaztelaniaz) Cepeda Ocampo, Juan José; Unzueta Portilla, Miguel. (2020). «Poblados fortificados de la Edad del Hierro en Bizkaia. Un balance de la investigación de campo» Kobie. 100 años de investigaciones arqueológicas en Bizkaia (1918-2018) (Bilbo: Bizkaiko Foru Aldundia) Gehigarria, 20: 143-174. ISSN 0214-7971..
- ↑ a b c d Hidalgo Masa, Jagoba. (2018). Burdin Aroko herrixka gotortuen bilakaera Araban eta Bizkaian. EHU.
- ↑ Guilarte Muro, Maite. (2016). Lehen hurbilketa Arabako Burdin Aroko herrixka harresituei GIS-aren laguntzaz. Zuzendaria: Jose Antonio Mujika Alustiza. .
- ↑ Kasu batzuetan hesi barruko azalera osoa ematen da, eta beste batzuetan, horrez gain, eraikinez okupatua izan zen azalera, hau da, bizitzeko erabili zena. Eraikinik aurkitu ez diren hektareak, ganadua bazkatzeko edo gordetzeko erabiliko zirela uste da.
- ↑ Fariña, Jaime. «El castro de Henayo (Alegría-Álava)» Estudoios de Arqueología alavesa (Gasteiz) 3: 91-99..
- ↑ Gil-Garcia, Josean. (2010-06-04). «Henaioko muinoaren inguran» Berria.
- ↑ Llanos, Armando; Apellániz, Juan María; Agorreta, José Antonio; Fariña, Jaime. (1975). «El Castro del Castillo de Henayo (Alegría-Álava). Memoria de excavaciones. Campañas de 1969-1970» Estudios de Arqueología Alavesa (Eusko Jaurlaritza. Arkeologiarako Arabar Institutua) 8: 87-212. (Noiz kontsultatua: 2024-02-25).
- ↑ «Castro de hHenayo. Lugares de Interés» Dulantziko Udalaren webgunea (Dulantziko Udala) (Noiz kontsultatua: 2020-12-17).
- ↑ «El castro de Henaio regresa al escaparate (Diario Noticias de Alava)» www.alegria-dulantzi.eus (Dulantziko Udalaren webgunea) (Noiz kontsultatua: 2020-12-17).
- ↑ a b Camarero, Cristina; Arevalo-Muñoz, Erik. (2018-01-01). «La industria ósea del Castro de Kutzemendi» Actas de las IX Jornadas de Jóvenes en Investigación Arqueológica. Santander 8-11 junio 2016 (Noiz kontsultatua: 2024-02-19).
- ↑ (Gaztelaniaz) Apellaniz, Juan Maria. (1974). «Interpretación de la secuencia cultural y cronológica del castro de las peñas de oro (Zuya-Alava)» Munibe (Aranzadi) 1-2: 3-26..
- ↑ a b (Gaztelaniaz) Llanos Ortiz de Landaluze, Armando. Urbanismo y Arquitectura en poblados alaveses de la edad Del Hierro. Arabako Foru Aldundia. Kultura kontseilua, 101-146 or..
- ↑ Sáenz de Urturi, Paquita. (1996). «Lastrako Kastroak (Karanka, Gaubea)» Arkeoikuska (Eusko Jaurlaritza): 58-62..
- ↑ (Gaztelaniaz) Filloy Nieva, Idoia. (1997). «Alfileres de cabeza trapezoidal de época romana altoimperial en Las Ermitas (Espejo, Alava )» Isturitz, Cuadernos de prehistoria - arqueología (Eusko Ikaskuntza) 9: 625-630. ISSN 1137-4489..
- ↑ Albertos, M. L. (1978): “A propósito de la ciudad autrigona de Vxama Barca”. Estudios de Arqueología Alavesa, 9. Arabako Foru Aldundia, Vitoria-Gasteiz, 281-291 or.
- ↑ «castros» web.archive.org 2008-12-01 (Noiz kontsultatua: 2024-02-24).
- ↑ a b c d (Gaztelaniaz) «La Ruta de los Castros, los pueblos habitados más antiguos del este de Álava» El Correo 2017-10-09 (Noiz kontsultatua: 2021-01-06).
- ↑ a b c (Gaztelaniaz) «Castros: los pueblos habitados más antiguos» Mendialdea Press 2017.07.01 (Noiz kontsultatua: 2018-05-10).
- ↑ Kastroen ibilbidea. Arabako Mendialdea. Arabako Foru Aldundia eta Kanpezu-Arabako Mendialdeko Kuadrilla.
- ↑ (Gaztelaniaz) triskelpablo. (2020-02-03). «Castro Cividad y ermita San Bartolomé. (Bernedo.Alava)» Arkeohistoria Triskel (Noiz kontsultatua: 2023-12-20).
- ↑ San Bartolome baseliza. Bernedoko Udala.
- ↑ a b c d Carta Arqueológica de Álava (Hasta 1984). Gateiz.
- ↑ (Gaztelaniaz) Oiarzabal, Araceli. (2020). «Los arqueólogos regresan al monte Babio» www.noticiasdealava.eus (Noiz kontsultatua: 2021-01-06).
- ↑ a b Murga, Félix. (1982). «Dos poblados de la edad del Hierro: Perigana y Babio en la tierra de Ayala (Álava). Y otros hallazgos» Kobie (Bilbo) (12): 53-66. (Noiz kontsultatua: 2021-01-16).
- ↑ Erredakzioa. Historiaurreko herri harresitua ezagutzera emateko indusketak eta bisita gidatua egin dituzte Babion. (Noiz kontsultatua: 2018-08-01).
- ↑ a b Llanos Ortiz de Landaluze, Armando . 1990. "La Edad del Hierro y sus precedentes, en Alava y Navarra". Munibe (Antropologia - Arkeologia), 42, 167-179 or. Donostia. ISSN 0027 - 3414.
- ↑ Filloy Nieva, Idoia. (1990). «Memoria de la I campaña de sondeos estratigráficos en el yacimiento de Caraasta (Caidedo Sopña, Álava) 1990» Estudios de Arqueología Alavesa (Gasteiz: Instituto Alavés de Arqueología - IAA. Arabako Foru Aldundia. Kultura departamentua) 17: 7-36. ISBN 8478210717. (Noiz kontsultatua: 2024-02-27).
- ↑ Guilarte Muro, Maite. (2016-09-02). Lehen hurbilketa Arabako Burdin Aroko herrixka harresituei GIS-aren laguntzaz. (Noiz kontsultatua: 2024-01-23).
- ↑ a b Gil Zubillaga, Idoia. «Estudio arqueológico de los precedentes del poblamiento en torno a Vitoria-Gasteiz (Bronce Final-Edad del Hierro-Romanización)» Estudios de Arqueología Alavesa (Gasteiz) 16: 450. (Noiz kontsultatua: 2024-01-21).
- ↑ Gil, Eliseo. (1986). «A.1.1.6. San Miguel de Atxa (Vitoria, Álava) IV Campaña de excavaciones.» Arkeoikuska (Gasteiz: Eusko Jaurlaritza) 85: 25-27. ISSN 0213-8921..
- ↑ Agorreta, Jose Antonio. (1972). «Castro de Berbeia (Barrio-Álava)memoria de excavaciones : campaña de 1972» Estudios de Arqueología Alavesa (Gasteiz: Arkeologiarako Arabar Institutua. Arabako Foru Aldundia) 8: 2212-292. ISSN 0425-3507..
- ↑ a b c d e f g h i j k l m (Gaztelaniaz) «Poblados de la Edad de Hierro en la Montaña Alavesa» natourinG 2017-07-19 (Noiz kontsultatua: 2023-02-18).
- ↑ «Castejon Muinoa herrixka. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria» www.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2021-01-10).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Poblados de la Edad de Hierro en la Montaña Alavesa» natourinG 2017-07-19 (Noiz kontsultatua: 2023-10-07).
- ↑ Institutua, Arkeologiarako Arabar Institutua. (1972-01-01). «Dos nuevos yacimientos en el Condado de Treviño. Los poblados de Los Castillos (Torre) y San Andrés (Argote)» Estudios de Arqueología Alavesa (Noiz kontsultatua: 2024-01-25).
- ↑ Sáenz de Urturi Rodríguez, Paquita. (2011). «“Memoria de las intervenciones arqueológicas realizadas en Astúlez: Sondeos estratigráficos en los yacimientos de El Castillo y Santa Coloma (Astúlez, Valdegobía, Álava)» Estudios de Arqueología Alavesa (Gasteiz: Arkeologiarako Arabar Institutua) 27: 229-326. ISSN 0425-3507..
- ↑ a b «VITORIA-GASTEIZ - La necrópolis tardorromana tardoantigua y altomedieval de San Miguele Molinilla Álava.» www.vitoria-gasteiz.org.es (Noiz kontsultatua: 2024-05-02).
- ↑ Martínez Velasko, Antxoka. (2009). «Santa Ageda (Delika)» Arkeoikuska (Eusko Jaurlaritza) 9: 30-32..
- ↑ ARROLAKO IRUNA. 2009-2012. Kultur Ikerketako Proiektu Integrala. Bizkaiko Foru Aldundia, 1-19 or..
- ↑ Malmasingo gotorlekuaren Kultura Ondasun izendapena EHAAn
- ↑ llamas, Sergio. (2007-10-13). «La fortaleza enterrada» El Correo.
- ↑ «Los arqueólogos recrean el estilo de vida en el castro» El Correo 2007-10-13.
- ↑ Bizkaiko Foru Aldundia. Figuras pintadas de la cueva de Arenaza (Galdames). .
- ↑ a b c Triskel. «Ruta Por Los Castros De Bizkaia» El Correo.
- ↑ Chaparro, Jesús Ignacio Jiménez. Recintos fortificados de la Edad del Hierro en Vizcaya: Pico Moro y El Cerco de Bolunburu. Obtención de microtopografías y creación de MDT. (Noiz kontsultatua: 2024-01-30).
- ↑ Fernández Palacios, Fernando. 2005. "Lenguas y culturas del Asón al Cadagua en torno al cambio de Era y hasta el siglo IV d. C.", Acta Palaeohispanica IX. Palaeohispanica 5, 619-636 or.
- ↑ Juárez, Fernando. (1992). «A.2.2.2. El Peñon gotorlekua (Muskiz - Zierbana)» Arkeoikuska (Gasteiz: Eusko Jaurlaritza) 1992.
- ↑ Fernández Carvajal, José Ángel. "Berreagako kastroa". Arkeoikuska 2011.
- ↑ «El tesoro pétreo de Berreaga» www.comerciomungia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-01-02).
- ↑ «Kosnoagako kastroa» Urremendi 4: 24-25..
- ↑ Unzueta Portilla, Miguel. (1990). «Bizkaia prerromana: últimas investigaciones e interpretación arqueológica» Kobie. Paleoantropología (19): 55–73. ISSN 0214-7971. (Noiz kontsultatua: 2024-02-01).
- ↑ (Gaztelaniaz) Bolado del Castillo, Rafael; Martínez Velasco, Antxoka. (2003-2007). «El recinto fortificado de Illunzar (Nabarniz, Bizkaia) y el Alto de Motrollu (Munitibar, Bizkaia)» Nivel Cero (Santander) 11: 65-78..
- ↑ Bolado del Castillo, Rafael. (2006). «Motrolluko gaina Urregaraiko mendialdean (Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz)» Arkeoikuska, 2005.
- ↑ Aróstegui lrastorza, Maria Jose; García Camino, Iñaki. (1988). «El recinto fortificado de Tromoitio (Garai): una aportación a la Carta arqueológica de Bizkaia» Kobie (Bilbo (Serie Paleoantropología): Bizkaiko Foru Aldundia) 17.
- ↑ (Gaztelaniaz) Bolado del Castillo, Rafael; Martínez Velasco, Antxoka. (2007). El recinto fortificado de Illunzar (Nabarniz, Bizkaia) y el Alto de Motrollu (Munitibar, Bizkaia). , 65-78 or..
- ↑ a b c d e Peñalver Iribarren, Xabier; San José, Sonia. (2003). Burdin Aroko herri harresituak Gipuzkoan. Gipuzkoako Foru Aldundia, Kultura Zuzendaritza Nagusia ISBN 8479074221. PMC 433439911. (Noiz kontsultatua: 2018-11-04).
- ↑ (Gaztelaniaz) Peñalver, Xabier. «Akutuko protohistoriako herrixka (Errezil / Bidegoian)» Arkeikuska (Gasteiz: Eusko Jaurlaritza) 18: 468-470. ISSN 0213-8921..
- ↑ Bartandiaran, Jose Miguel. 1957. "El castro de Inchur. I Campaña de excavaciones 1957" Munibe, 9-3.139-143. or.
- ↑ Olaetxea, Carlos (1997) Memoria de las excavaciones arqueológicas en el Poblado del monte Buruntza 1992-1996 (Andoain, Gipuzkoa) MUNIBE (Antropologia - Arkeologia) ISSN:1132 -2217, 49. 111-113 or.
- ↑ a b c (Gaztelaniaz) Olaetxea, Carlos. (1991). «Tres nuevos poblados de la Edad del Hierro en la Protohistoria de Gipuzkoa» Munibe (Antropologia - Arkeologia) (Donostia) 43: 175 -180. ISSN - 3414 0027 - 3414..
- ↑ Esteban Delgado, Milagros. 2003. La vía marítima en época antigua, agente de transformación en las tierras costeras entre Oiasso y el Divae Itsas Memoria, Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 4. Untzi Museoa. Donostia. 13-40 or.
- ↑ Peñalver, Xabier; Uribarri, Eloisa. (2021). «Basagain - burdin aroko herri harresitu indigena (anoeta, gipuzkoa) = un poblado fortificado indigena de la edad del hierro (Anoeta, Gipuzkoa).» www.elkar.eus (Gipuzkoako Foru Aldundia) (Noiz kontsultatua: 2024-02-13).
- ↑ (Gaztelaniaz) Peñalver Iribarren, Xabier. (2020). Basagain : bi Aroen arteko herrixka = un poblado en el límite entre dos Eras. Sociedad de Ciencias Aranzadi = Aranzadi Zientzia Elkartea ISBN 978-84-17713-30-0. PMC 1226478652. (Noiz kontsultatua: 2023-03-26).
- ↑ (Gaztelaniaz) Martínez Velasco, Antxoka; Calvlo Eguren, Junkal; San José, Sonia. (2019). «Munoaundi herri harresitua (Azkoitia / Azpeitia). XIII. kanpaina» Arkeoikuska (Gasteiz) 18 ISSN 0213-8921..
- ↑ (Gaztelaniaz) Arrese Vitoria, Ander; Padin Pagoaga, Xabier. (2020). «Estudio preliminar del poblado protohistórico de Moru (Elgoibar)» Kobie Paleoantropología (Bilbo: Bizkaiko Foru Aldundia) 37: 91-100. ISSN 0214-7971..
- ↑ San José, Sonia. (2008). «Azken brontze-Burdin Aroko aztarnategiak aurkitzera zuzendutako miaketa arkeologikoak Gipuzkoan. II. ekinaldia.» Aranzadiana 2008.
- ↑ (Gaztelaniaz) Pañalver, Xabier; San José, Sonia. (2011). Burdin Aroa Gipuzkoan. in: Arkeologia 0.3. Gipuzkoako Foru Aldundia ISBN 978-84-79-07-668-9..
- ↑ Armendáriz Martija, Javier. (2008). De aldeas a ciudades: el poblamiento durante el primer milenio a. C. en Navarra. Nafarroako Gobernua. Kultura eta turismo zuzendaritza nagusia. Vianako printzea erakundea., 1624 or. ISBN 9788423531011. PMC 317588231. (Noiz kontsultatua: 2019-01-13).
- ↑ (Gaztelaniaz) del Castillo, Alicia. (2009-09-03). «Agiña, recinto fortificado de la Edad del Hierro» El Diario Vasco (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
- ↑ Arotzena, Aitor. «Burdin Aroko harresia topatu du arkeologo talde batek Agiñako kaxkoan suharrizko tresnak ere topatu dituzte Saltus Vasconum taldeko kideek» Erran.eus (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
- ↑ Lartzanguren, Edu. «Burdin Aroko umetxo baskoi baten gorpuzkiak aurkitu ditu Aranzadik Nafarroan» Berria (Noiz kontsultatua: 2021-01-01).
- ↑ (Gaztelaniaz) Palaeohispanica. Revista sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua (19) 2019-12-27 doi:10.36707/palaeohispanica.v0i19. ISSN 1578-5386. (Noiz kontsultatua: 2021-05-22).
- ↑ a b (Gaztelaniaz) Armendariz, Javier. (2010). «El contexto histórico del castro de la Peña Bardagorría y el oppidum de Altikogaña (Eraul, Deierri)» Cuadernos de Arqueología de la Universidad de Navarra (Nafarroako Unibertsitatea) 18: 93-114. ISSN 1133-1542..
- ↑ Blot, Jacques. (2004). «Inventaire des monuments protohistoriques en Pays Basque» Bilketa. Euskal funtsen ataria (Donibane Lohitzune: L' Auteur).
- ↑ a b c (Gaztelaniaz) Peñalver iribarren, Xabier. (2001). «El Hábitat en la Vertiente Atlántica de Euskal Herria. El Bronce Final y la Edad del Hierro» Kobie. Anejos (Bizkaiko Foru Aldundia) 3 ISBN 978-84-7752-470-X. ISSN 0214-7971..
- ↑ Gardes, Philippe. (2009). «Les fortiications protohistoriques dans le sud-ouest de la France. Bilan des connaissances et perspectives de recherche» Documents d’Archéologie Méridionale (ADAM éditions) 32. lib. doi:https://doi.org/10.4000/dam.1906..
- ↑ «Larrangoko eta Urtxiloko harresiak» Saint-Martin d'Arrossa (Noiz kontsultatua: 2024-03-19).
- ↑ Beyrie, Argitxu; Galop, Didier; Monna, Fabrice; Mougin, Vincent. (2003). «La métallurgie du fer au Pays Basque durant l’Antiquité. État des connaissances dans la vallée de Baigorri (Pyrénées-Atlantiques)» Aquitania 19 (1): 49–66. doi:10.3406/aquit.2003.1350. (Noiz kontsultatua: 2024-03-19).
Ikus, gainera
Kanpo estekak
Datuak: Q2941532