Tayvan

Tayvan 中華民國 (Çince) Zhōnghuá Mínguó (Pinyin) Çin Cumhuriyeti
Bayrak Amblem
Millî marş Çince: 中華民國國歌 Zhōnghuá Mínguó Guógē "Çin Cumhuriyeti Ulusal Marşı"
ÇHC tarafından yönetilen bölgeler (Özgür Alan)'nın haritasını göster Tayvan haritasını (koyu yeşil) tarihi ÇHC toprak iddialarıyla (açık yeşil) göster
Başkent	Taipei, Çin Cumhuriyeti'nin resmi hükümet merkezi olmasına rağmen Çin Cumhuriyeti Anayasası'nda hukuki başkent belirtilmemektedir. Taipei[a][2] 25°04′K 121°31′D / 25.067°K 121.517°D / 25.067; 121.517
En büyük şehir	Yeni Taipei
Resmî dil(ler)	Standart Çince[b][5][6][7]
Resmî yazı sistemi	Geleneksel Çince[8]
Millî diller[e]	Mandarin[c] Hokkien[c][d] Hakka[9] Formosan[10] Matsu[c] Wuqiu[c] Tayvan İşaret Dili
Etnik gruplar (2016)[12]	95–97% Han 2.3% aborjinler[f] 0.7–2.7% diğerleri
Resmî din (2020)[13]	35.1% Budizm 33.0% Taoizm 26.7% dinsiz 3.9% Hristiyanlık 1.3% diğer
Demonim	Tayvanlı[14]
Hükûmet	Üniter Yarı başkanlık sistemi[15][16]
• Başkan Lai Ching-te • Başkan Vekili Hsiao Bi-khim • Başbakan Cho Jung-tai • Yasama Yuan Başkanı Han Kuo-yu • Adli Yuan Başkanı Hsu Tzong-li
Yasama organı	Yasama Yuanı[g]
Kuruluş
• Çin Cumhuriyeti kuruldu 10 Ekim 1911[h] • ÇHC yönetimi altında Tatvan [i] 25 Ekim 1945 • ÇHC'nin Tayvan'a çekilmesi 7 Aralık 1949
Yüzölçümü
• Toplam	36.197 km2[14][17]
Nüfus
• 1 Temmuz 2022 tahminî	ArtışNötr 23,894,394[18] (56cı.)
• 2010 sayımı	23.123.866[19]
• Yoğunluk	650/km2 (17ci.)
GSYİH (SAGP)	2023 tahminî
• Toplam	$1.685 trilyon [20] (20ci.)
• Kişi başına	$72.485[20] (15ci.)
GSYİH (nominal)	2023 tahminî
• Toplam	$751,930 milyar[20] (21ci.)
• Kişi başına	$32.339[20] (30cu.)
Gini (2017)	▲ 34.1[21] orta
İGE (2021)	0.926[j][22] çok yüksek · 19cu.
Para birimi	Yeni Tayvan doları (NT$) (TWD)
Zaman dilimi	UTC+8 (Ulusal Standart Zaman)
İnternet alan adı	.tw[23]

{Tayvan' ya da resmî adıyla Çin Cumhuriyeti (Basitleştirilmiş Çince: 中华民国; Geleneksel Çince: 中華民國; pinyin: Zhōnghuá Mínguó), Tayvan Adası ile Penghu, Kinmen, Matsu ve bazı diğer adacıklarda yerleşik bir Doğu Asya ada ülkesi. Tayvan resmî olarak, Çin'i yöneten Çin Komünist Partisi'ni Çin anakarasında işgalci güç olarak kabul eder. 1949 yılından günümüze kadar sık sık Çin Halk Cumhuriyeti ile olan rekabetiyle gündeme gelen Tayvan yönetimi, Çin anakarasında kontrol ve yönetim hakkı iddia ederek kendini gerçek Çin olarak tanımlar.

1912'de bugünkü Çin topraklarında "Çin Cumhuriyeti" ismiyle kurulan ve günümüzde Tayvan olarak bilinen ülke, Birleşmiş Milletler kurucu üyesiydi. Çin Cumhuriyeti, Tayvan adası da dahil olmak üzere çevre adaları II. Dünya Savaşı sonrasında sınırları içerisine dâhil etmişti. 1949 yılındaki Çin İç Savaşı'nı Çin Milliyetçi Partisi'nin (Kuomintang) kaybetmesi üzerine Çin toprakları Çin Komünist Partisi yönetimine girdi ve komünist parti tarafından Çin Halk Cumhuriyeti kuruldu. Çin Milliyetçi Partisi lideri Çan Kay Şek Tayvan adasına kaçtı ve Çin Cumhuriyeti'nin burada devam ettiğini dünyaya ilan etti.

1949 yılındaki bu yeniden kuruluş başta Batılı ülkeler olmak üzere Dünya devletlerinin çoğunluğu tarafından kabul gördü. 1971 yılına gelindiğinde değişen Dünya dengeleri nedeniyle Çin Cumhuriyeti (Tayvan) Birleşmiş Milletler'den çıkarıldı ve yerine ÇHC dahil edildi. Günümüzde Çin Cumhuriyeti sadece 23 ülke tarafından tanınmaktadır; ancak birçok ülke gayriresmî olarak ekonomik ve kültürel ilişkilerde bulunur. Günümüzde Çin ifadesi genellikle Çin Halk Cumhuriyeti'ni ifade etmek için kullanılırken Çin Cumhuriyeti'ne ise Tayvan denmektedir. Bunun yanında Tayvan, uluslararası kuruluşlara Çin Taypesi (Chinese Taipei) adı ile üye olmuştur. Nüfusunun %90'ından fazlası Han Çinlisi olan bu ada Çin Halk Cumhuriyeti ile yoğun ticarî ilişkilerde bulunmakla birlikte kıta devleti ile karşılıklı silahlanma durumu da söz konusudur. Tayvan'ın en fazla mal ihraç ettiği ülke Çin olmasına rağmen uluslararası tanınma çabaları ile BM üyeliği istekleri Çin Halk Cumhuriyeti'nin veto ve tehditleri ile karşılaşmaktadır.^[24]

Tarihçe

Çin tarihi

İlk Çağ Üç Hükümdar ve Beş İmparator Xia Hanedanı Shang Hanedanı Zhou Hanedanı Batı Çov Doğu Çov İlkbahar ve Sonbahar Dönemi Savaşan Devletler Çağı Çin Han Batı Han Sin Doğu Han Orta Çağ Üç İmparatorluk Vey Vu Şu Çen Hanedanı Batı Çen Doğu Çen Beş Hu On Altı Krallık Güney Kuzey Hanedanları Sung Kuzey Vey Ki Lyang B.Vey D.Vey Çen K.Çov K.Ki Sui Hanedanı Tang Hanedanı Beş Hanedan On Krallık Vu Min Hou Ling Chu Qian Şu Hou Tang Güney Han Hou Şu Hou Jin Jing Nan Nan Tang Hou Han Vuyue Kuzey Han Hou Çov Yeni Çağ Sung K.Sung Lyav Batı Hya G.Sung Kin Yuan Hanedanı Ming Hanedanı Kuzey Yuan Güney Ming Da Şun İkinci Jin Çing Yakın Çağ Çin Cumhuriyeti (1912-1949) Mançukuo Çin Halk Cumhuriyeti Çin Cumhuriyeti (Tayvan)

Sömürge öncesi dönem

Tayvan, Geç Pleistosen'de, deniz seviyeleri yaklaşık 10.000 yıl önce yükselene kadar Asya anakarasına katıldı.^[25] 20.000 ila 30.000 yıl öncesine tarihlenen insan kalıntıları ve Paleolitik eserler bulunmuştur.^[26][27] İnsan kalıntıları üzerinde yapılan inceleme, bunların Filipinler'deki Negrito nüfuslarına benzeyen Avustralya-Papua halkı olduğunu öne sürdü.^[28]

Paleolitik Tayvanlılar muhtemelen 30.000 yıl önce Ryukyu Adaları'na yerleştiler.^[29] Kes ve yak tarım uygulamaları en az 11.000 yıl önce başladı.^[30] Taitung ve Eluanbi'de Changbin kültürüne ait taş aletler bulunmuştur. Arkeolojik kalıntılar onların başlangıçta avcı-toplayıcı olduklarını ve yavaş yavaş yoğun balıkçılığa geçtiklerini gösteriyor.^[31][32] Miaoli İlçesinde bulunan farklı Wangxing kültürü, başlangıçta avcılığa geçiş yapan toplayıcılardı.^[33]

Yaklaşık 6.000 yıl önce Tayvan'a Dapenkeng kültürüne mensup çiftçiler yerleşmişti; büyük olasılıkla halen güneydoğu Çin'de bulunan bölgeden geliyorlardı.^[34] Bu kültürler, modern Tayvan Yerli halklarının ataları ve Avustronezya dil ailesinin yaratıcılarıdır.^[35][36] Filipinler ile ticaret, Filipin yeşim kültüründe Tayvan yeşiminin kullanımı da dahil olmak üzere, MÖ 2. binyılın başlarından itibaren devam etti.^[37][38]

Dapenkeng kültürünün yerini, Tahu ve Yingpu da dahil olmak üzere adadaki çeşitli kültürler aldı; Yuanshan'ın özelliği pirinç hasadıydı. Demir, Niaosung kültürü gibi kültürlerde ortaya çıktı ve Çin ile ticaretten ve Güneydoğu Asya Denizcilikten etkilendi.^[39][40] Ovalardaki yerli halklar çoğunlukla tarıma, balıkçılığa ve avcılığa dayalı bir yaşam tarzıyla kalıcı duvarlarla çevrili köylerde yaşıyorlardı.^[41] Geleneksel olarak anaerkil toplumları vardı.^[41]

Erken sömürge dönemi (1683'e kadar)

1171 yılına kadar Penghu Adaları'nda Han Çinlisi balıkçılar yaşıyordu ve 1225'te Penghu, Jinjiang'a bağlandı.^{[42] [43][44][45]}

Yuan Hanedanı, 1281 yılında Penghu'yu resmi olarak Tong'an İlçesinin yetki alanına dahil etti.^[45]

Penghu, 15. yüzyılda Ming Hanedanı tarafından, 16. yüzyılın sonlarına kadar süren deniz yasağının parçası olarak tahliye edildi.^[46]

1349'da Wang Dayuan, Tayvan'a yapılan ziyaretin ilk yazılı açıklamasını yaptı.^[47][48]

1590'lara gelindiğinde Fujian'dan az sayıda Çinli güneybatı Tayvan'da toprak işlemeye başlamıştı.^[49] 17. yüzyılın başlarında yaklaşık 1.500-2.000 Çinli, çoğunlukla mevsimlik balıkçılık ve aynı zamanda geçimlik tarım ve ticaret için Tayvan'ın güney kıyısında geçici olarak yaşadı veya kaldı.^[50][48]

1591'de Japonya, Tayvan'la haraç ilişkileri talep eden bir mektubu iletmek için elçiler gönderdi. Mektubu ulaştıracak lider bulamadılar ve eve döndüler.

1603'te Chen Di, wokou karşıtı bir keşif gezisinde Tayvan'ı ziyaret etti ve Tayvan Yerli halkına ilişkin bilgileri kaydetti.^[51]

1609'da Tayvan'ı araştırmak için bir Japon seferi düzenlendi. Yerli halkın saldırısına uğradıktan sonra bazı esirleri alıp evlerine döndüler. 1616'da 13 gemiden oluşan bir Japon filosu Tayvan'a gönderildi. Fırtına nedeniyle oraya yalnızca bir gemi ulaşabildi ve Japonya'ya döndüğü tahmin edilmektedir.^[52][53]

1624'te Hollanda Doğu Hindistan Şirketi (VOC), Tayouan kıyı adacığında (modern Tainan'da) Zeelandia Kalesi'ni kurdu.^[54][55] Ova bölgeleri 11 Yerli şefliği tarafından işgal edilmişti ve bunların bir kısmı Middag Krallığı da dahil olmak üzere Hollanda kontrolüne geçmişti.^[55][56] Hollandalılar geldiğinde, Tayvan'ın güneybatısı zaten 1.500'e yakın sayıda geçici Çin nüfusunun uğrak yeriydi.^[57] VOC, Çinli çiftçileri göç etmeye ve Hollanda kontrolü altındaki topraklarda çalışmaya teşvik etti ve 1660'lara gelindiğinde adada yaklaşık 30.000 ila 50.000 Çinli yaşıyordu.^[58][59] Çiftçilerin çoğu yerel tüketim için pirinç ve ihracat için şeker yetiştirirken, bazı göçmenler ihracat için geyik avcılığı yapıyordu.^[60][61][62]

1626'da İspanyol İmparatorluğu, önce Keelung'da olmak üzere kuzey Tayvan'ı bir ticaret üssü olarak işgal etti ve 1628'de Tamsui'de San Domingo Kalesi'ni inşa etti.^[63][64] Bu koloni, son İspanyol kalesinin Hollanda kuvvetlerinin eline geçtiği 1642 yılına kadar varlığını sürdürdü.^[65] Hollandalılar daha sonra güneye doğru ilerleyerek batı düzlüklerindeki yüzlerce köyü zapt etti.^[65]

1644'te Pekin'deki Ming hanedanının yıkılmasının ardından Koxinga (Zheng Chenggong), Yongli İmparatoru'na bağlılık sözü verdi ve Çin'in güneydoğu kıyısı boyunca Çing hanedanına saldırdı.^[66]

1661'de, artan Çing baskısı altında, kuvvetlerini Xiamen'deki üssünden Tayvan'a taşıdı ve ertesi yıl Hollandalıları sınır dışı etti. Hollandalılar 1664'te kuzeydeki Keelung kalesini geri aldılar, ancak yerlilerin direnişi karşısında 1668'de adayı terk ettiler.^[67][68]

Tungning Krallığı olarak bilinen Zheng rejimi, devrilen Ming'e bağlılığını ilan etti ancak bağımsız olarak hüküm sürdü.^{[69][70][71][72]} Ancak Zheng Jing'in Üç Derebeylik İsyanı'na katılmak üzere Çin'e dönüşü, 1683'te Çing'in Tayvan'ı işgal etmesine yol açtı.^[73][74]

Çin Cumhuriyeti (1945-günümüz)

Boxer Ayaklanması'nı takiben 1911'de Çing Hanedanlığı'nın devrilmesiyle Milliyetçi Parti lideri Sun Yat-sen'in çalışmalarıyla kurulmuş ve Çin'in 2000 yıllık imparatorluk yönetimini sona erdirmiştir. İlk başkanı Sun Yat-sen kısa süre sonra görevden çekilince yerine General Yuan Shikai geçmiş ve bir süre sonra diktatörlük eğilimleriyle ülkeyi yeniden zor bir sürece sokmuştur. 1916'da Yuan'ın ölmesiyle iyice gerilen atmosferde yabancı karşıtlığı artmış ve 4 Mayıs 1919'da öğrencilerin yabancı malları boykot ettiği bir ayaklanma patlak vermiştir.^[75]

Çin Komünist Partisi'nin kurulması

Rusya'daki Bolşevik devrimin başarısından cesaret alan bir grup aydın 1921'de Çin Komünist Partisi'ni kurmuştur. Üyeleri arasında Zhou En Lai ve Mao Zedong gibi daha sonradan büyük önem kazanacak olan isimler bulunmaktadır. Çin Komünist Partisi ile Sun Yat-sen'in kurduğu Çin Milliyetçi Parti arasında ilişkiler başlarda iyi olsa da 1925'te Yat-sen'in ölmesiyle bu ilişkiler bozulmuştur. Sun Yat-sen'in yerine geçen Çan Kay Şek, Çin Komünist Partisi'nin aksine Batı'ya yaklaşmaktan yana olduğu için iki parti karşı karşıya gelmiştir. Bir komünist ihtilâlinden korkan Çan Kay Şek önce davranmış olmak için 1927'de birçok komünisti öldürtmüştür. Bu gerilim, ülkeyi milliyetçiler ve komünistler arasında uzun süren Çin İç Savaşı'na sürüklemiştir.^[76]

1931 yılında komünistler, Jiangxi eyaletinin Ruijin kentinde bir Çin-Sovyet hükûmeti kurdu. Çan Kay Şek'in sürekli saldırılarına hedef olan eyalette eşit olmayan şartlarda gerçekleşen çatışmalarda 1934'te komünistler iyice zor duruma düştüler. Bu yenilgi durumu Mao'nun Çin'e uygun olmayan Sovyet yöntemleri bırakıp kendilerine özgü yöntemler meydana getirmesi gerektiği fikriyle ön plâna çıkmasını sağlamıştır. Mao, çoğunluğun köylü olduğu Çin'de kentlerden vazgeçip hareketi kırsal kesime taşımıştır. Kırsal gerilla taktikleri uygulamaya başlayan Mao 1934'te, 90.000-100.000 askerle uzun sürecek bir harekât başlatmış, bir yandan milliyetçilerle, bir yandan da yerel beylerle savaşarak 1936'da sadece birkaç bin askerle Yenan'a ulaşmıştır.^[77]

Japon İşgali

Bu arada İmparator Hirohito yönetiminde gittikçe güçlenen ve emperyalist hedefleri doğrultusunda Çin'in kuzey bölgesi Mançurya'yı ele geçirmek isteyen Japonya, 1931 yılında^[78] Çin'i işgale başlar. Kısa sürede Mançurya'yı ele geçiren ve Mançukuo adıyla kendisine bağlı uydu bir devletçik kuran Japonlara karşı bir halk direnişi başlar. Bu bağımsızlık savaşını örgütleyen Mao Zedong önderliğindeki Çin Komünist Partisi, halk içerisinde taraftar toplar. 1941 yılında İngiltere ve Amerika savaşa Çin'in yanında girer. 1945 yılında Sovyetler Birliği'nin müdahalesi ve Hiroşima ve Nagasaki'ye atom bombası atılması sonucunda Japonlar geri çekilir. Japonların çekilmesiyle komünistler ve milliyetçiler arasındaki gerilim yeniden ortaya çıkar.

Çin-Japon Savaşı özellikle Çin Komünist Partisi'nin işine yaramıştır. Savaş boyunca günden güne halkın desteğini kazanan Çin Halk Cumhuriyeti, Japon askerlerinden kalan silahlar sayesinde düzenli bir ordu hâline gelen komünist kuvvetler, Sovyetler Birliği'in de Mançurya'ya yardıma gelmesiyle daha zengin eyaletlerde de etkilerini arttırmaya başlamışlardır. 1948'den itibaren Mao taktik değiştirir ve hem askerî gücüyle, hem de halkçı politikalarla kısa sürede ülkede kontrolü eline alır. 1949'da önce Pekin'i, daha sonra diğer birçok önemli şehri eline geçiren Mao, 1 Ekim 1949'da Çin'i kurar.

Bağımsızlık savaşında komünistleri cephe gerisinden vurarak ülke savunmasında zayıflığa sebep olan milliyetçi yönetim, daha sonra arkasına ABD'yi alarak halkın tepkisini çekmeye devam eder. Halk desteğinin ÇHC'ya kaymasından dolayı otoritesini korumak için girişimlere yönelen Çan Kay Şek önderliğindeki parti yönetimi, 1949 yılında kesin yenilgiye uğrar. Formoza adasına (Tayvan) kaçan Çan Kay Şek ise burada 1928 Çin Cumhuriyeti'nin devamı olduğu iddiasıyla bir hükûmet kurar.

Coğrafya

Çin Halk Cumhuriyeti tarafından yönetilen ülke, 36.193 kilometrekarelik birleşik alana sahip 168 adadan oluşur.^[17][79]

Tarihsel olarak Formosa denilen ana ada, 35.808 kilometrekare büyüklüğünde ve Çin anakarası'nın güneydoğu kıyısından Tayvan Boğazı boyunca yaklaşık 180 kilometre (112 mi) uzanan bu alanın yüzde 99'unu oluşturur. Kuzeyinde Doğu Çin Denizi, doğusunda Filipin Denizi, güneyinde Luzon boğazı ve güneybatısında Güney Çin Denizi yer alır. Tayvan Boğazı'ndaki Penghu Adaları, Çin kıyılarına yakın Kinmen, Matsu ve Wuqiu adaları ve bazı Güney Çin Denizi adaları dahil olmak üzere daha küçük adaları da vardır.

Ana ada, eğimli bir fay bloğu olup çoğunlukla doğu kıyısına paralel beş engebeli sıradağdan oluşan doğudaki üçte ikisi arasındaki zıtlıkla ve Tayvan nüfusunun çoğunluğunun ikamet ettiği batıdaki üçüncü bölgenin düz ila hafif inişli çıkışlı ovaları ile tanımlanır. En yükseği 3.952 m (12.966 ft)‘lik Yushan olan ve Tayvan'ı dünyanın dördüncü en yüksek adası yapan 3.500 metrenin üzerinde birkaç zirvesi vardır. Bu sıraları oluşturan tektonik sınır hala aktiftir ve ada, birkaçı oldukça yıkıcı birçok depremi yaşamaktadır. Ayrıca Tayvan Boğazı'nda birçok aktif denizaltı yanardağı vardır.

Jian Nan subtropikal yaprak dökmeyen ormanları, Güney Çin Denizi Adaları, Güney Tayvan muson yağmur ormanları ve Tayvan subtropikal yaprak dökmeyen ormanları olmak üzere Tayvan’ın dört karasal ekolojik bölgesi vardır.^[80] Doğudaki dağlar yoğun şekilde ormanlıktır ve çok çeşitli yaban hayatına ev sahipliği yaparken batı ve kuzey ovalarında ise arazi kullanımı yoğundur. Ülkenin, 2019 Orman Peyzaj Bütünlük Endeksi ortalama puanı 6,38/10 idi ve 172 ülke arasında dünyada 76. sıradaydı.^[81]

İklim

Tayvan, Yengeç Dönencesi'ndedir ve genel iklimi deniz tropikaldir.^[14] Kuzey ve orta bölgeler subtropikal, güneyi tropikal, dağlık bölgeler ise ılımandır.^[82] Adanın ortalama yağış miktarı yılda 2.600 milimetre (100 inç)’dir.

Yağmur mevsimi, Mayıs ve Haziran aylarında Doğu Asya musonunun başlangıcıyla aynı zamana denk gelir.^[83] Adanın tamamı haziran ayından eylül ayına kadar sıcak ve nemli havaya maruz kalır. Tayfunlar en çok temmuz, ağustos ve eylül aylarında görülür.^[83]

Kış aylarında (Kasım'dan Mart'a kadar), kuzeydoğuda sürekli yağmur yağarken, adanın orta ve güney kısımları çoğunlukla güneşlidir.

İklim değişikliği nedeniyle Tayvan'daki ortalama sıcaklık son 100 yılda 1,4 °C (2,5 °F) arttı. Bu, dünya çapındaki sıcaklık artışının iki katıdır.^[84]

Tayvan hükümetinin hedefi, karbon emisyonlarını 2005 seviyelerine kıyasla 2030'da yüzde 20, 2050'de ise yüzde 50 azaltmaktır. Karbon emisyonları 2005 ile 2016 arasında yüzde 0,92 arttı.^[85]

Jeoloji

Tayvan adası, batıda ve kuzeyde Yangtze Plakası, kuzeydoğuda Okinawa Plakası ve doğu ve güneyde Filipin Hareketli Kuşağı arasında karmaşık bir tektonik bölgededir. Adadaki kabuğun üst kısmı, çoğunlukla Avrasya Levhası ile Filipin Deniz Levhası'nın öncüllerinin çarpışmasıyla birbirine zorlanan eski ada yaylarından oluşan bir dizi mikrolevhadan oluşur. Bunlar, Avrasya levhası'nın bir kısmının Filipin Deniz Levhası'nın kalıntılarının altına dalmasıyla ayrılmasının bir sonucu olarak daha da yükseldi. Bu, Tayvan'ın altındaki kabuğu daha canlı bırakan bir süreçti.^[86]

Tayvan'ın doğusu ve güneyi, Luzon Volkanik Yayı'nın Kuzey Luzon Çukuru bölümü ile sırasıyla doğu Kıyı Sıradağları ve paralel olarak Tayvan'ın iç kesimlerindeki Boyuna Vadisi Luzon Yayı'nın ve Luzon ön yayının biriken bölümlerinin oluştuğu Güney Çin arasındaki aktif çarpışma bölgesinin bir parçası olarak oluşan karmaşık bir kuşak sistemidir.^[87]

Tayvan'daki başlıca sismik faylar, çeşitli kuşaklar arasındaki çeşitli kenet bölgelerine karşılık gelir. Bunlar büyük depremlere neden oldu. 21 Eylül 1999'da "921 depremi" olarak bilinen 7,3 büyüklüğündeki depremde 2.400'den fazla kişi hayatını kaybetmişti. USGS'nin Tayvan için hazırladığı sismik tehlike haritası, adanın 9/10'unun en tehlikeli seviyede olduğunu göstermektedir.^[88]

İdari bölümler

1947 anayasasına göre ÇHC'nin toprakları "mevcut ulusal sınırlara" göredir.^[89] ÇC, hukuki olarak anayasal olarak eyaletlere (Çince: 省 (中華民國), özel belediyelere (bunlar ayrıca yerel yönetim bölgelerine bölünmüştür) ve eyalet düzeyindeki Tibet Bölgesi'ne bölünmüştür. Her il, şehirlere ve ilçelere bölünmüştür; bunlar ayrıca ilçelere ve ilçe tarafından yönetilen şehirlere bölünmüştür; her biri ilçeyle görevleri paylaşan seçilmiş belediye başkanları ve belediye meclis üyelerine sahiptir. Bazı bölümler, standart bölümlere göre farklı derecelerde özerkliğe sahip olan yerel bölümlerdir. Ayrıca ilçeler, şehirler ve kasabalar da köy ve mahallelere bölünmüştür.

Eyaletler "düzenlendi" ve artık işlevsel değillerdir.^[90] Benzer şekilde, Çin'in İç Moğolistan'ı için Moğol bayrakları da vardı^[91] ancak bunlar 2006'da kaldırıldı ve ÇHC, 1946 anayasasında belirtildiği gibi 2002'de Moğolistan'ı (eski adıyla Tayvan'da Dış Moğolistan olarak biliniyordu) tanıdığını yeniden teyit etti.^[92][93][94]

İşlevsel olmayan eyaletlerle Tayvan, pratikte her biri seçilmiş bir lider tarafından yönetilen kendi kendini yöneten bir organa ve seçilmiş üyelerden oluşan bir yasama organına sahip 22 alt ulusal bölüme ayrılmıştır. Yerel yönetimlerin görevleri arasında sosyal hizmetler, eğitim, şehir planlaması, kamu inşaatı, su yönetimi, çevre koruma, ulaşım, kamu güvenliği ve daha fazlası yer alır.

ÇHC 1949'da Tayvan'a çekildiğinde, hak iddia ettiği bölge 35 il, 12 özel belediye, 1 özel idari bölge ve 2 özerk bölgeden oluşuyordu. Ancak, geri çekilmesinden bu yana, ÇHC yalnızca Tayvan ili ve Fujian ili'nin bazı adalarını kontrol etti. ÇHC aynı zamanda tartışmalı Güney Çin Denizi Adaları'nın bir parçası olan Spratly Adaları'ndaki Pratas Adaları ve Taiping Adası'nı da kontrol etmektedir. Tayvan'a çekildikten sonra Kaohsiung yönetimi altına alındılar.^[95]

Demografi

Tayvan'ın çoğu Tayvan adasında yaklaşık 23,4 milyon nüfusu vardır^[96]. Geri kalanlar uzaktaki Penghu (101.758), Kinmen (127.723) ve Matsu (12.506) adalarında yaşamaktadır.^[97]

En büyük şehirler ve ilçeler

Aşağıdaki rakamlar en kalabalık yirmi idari bölüme ilişkin Mart 2019 tahminleridir; Toplam metropol alanı nüfusu dikkate alındığında farklı bir sıralama mevcuttur (bu tür sıralamalarda Taipei-Keelung metropol alanı açık ara en büyük yığılmadır). Rakamlar, her şehirdeki gerçek sakinlerin sayısından farklı olabilecek hane kayıt sayısını yansıtmaktadır.

g t d Tayvan büyük şehir ve merkezleri 2020 sayımı[98]
	Sıra	Şehir ismi	İlçe	Nüfus	Sıra	Şehir ismi	İlçe	Nüfus
Yeni Taipei Tayçung	1	Yeni Taipei	Yeni Taipei	4,020,572	11	Pingtung	Pingtung	198,795	Kaohsiung Taipei
	2	Tayçung	Tayçung	2,815,704	12	Zhubei	Hsinchu	194,941
	3	Kaohsiung	Kaohsiung	2,774,571	13	Yuanlin	Changhua	125,071
	4	Taipei	Taipei	2,642,877	14	Douliu	Yunlin	108,634
	5	Taoyuan	Taoyuan	2,250,954	15	Taitung	Taitung	105,138
	6	Tainan	Tainan	1,880,216	16	Toufen	Miaoli	103,806
	7	Hsinchu	Hsinchu	449,113	17	Hualien	Hualien	103,324
	8	Keelung	Keelung	368,932	18	Nantou	Nantou	99,224
	9	Chiayi	Chiayi	267,653	19	Yilan	Yilan	95,589
	10	Changhua	Changhua	235,022	20	Miaoli	Miaoli	87,960

Etnik gruplar

ÇHC hükümeti nüfusun yüzde 95'inin etnik Han Çinlisi olduğunu bildirmektedir.^[99] Ayrıca yüzde 2,4'ü yerli Avustronezya halkları ve yüzde 2,6'sı başta Çin ve Güneydoğu Asya'dan gelen yeni göçmenler vardır.^[100]

Han Tayvanlılarının çoğu, güney Fujian'ın kıyı bölgelerine özgü Hoklo halkının ve doğu Guangdong'un yerlisi olan Hakka halkının soyundan gelmektedir. Hoklo ve Hakka göçmenleri 17. ve 18. yüzyılda çok sayıda geldi. Hoklo'nun torunları artık Tayvan nüfusunun yaklaşık yüzde 70'ini oluşturmaktadır.^[14] Hakka'nın torunları nüfusun yaklaşık yüzde 15'ini oluşturmaktadır. Waishengren adı verilen bir diğer azınlık grubu ise 1940'larda Çin'den gelen veya onların soyundan gelenlerden oluşuyor.^[101] Genetik araştırmalar Hoklo ve Hakka halkının Avustronezyalılar ile Han halkının bir karışımı olduğunu göstermektedir.^[102]

Tayvan Yerli halklarının sayısı yaklaşık 584.000'dir ve hükümet 16 grubu tanımaktadır.^[103] Ami, Atayal, Bunun, Kanakanavu, Kavalan, Paiwan, Puyuma, Rukai, Saisiyat, Saaroa, Sakizaya, Sediq, Thao, Truku ve Tsou çoğunlukla adanın doğu yarısında yaşarken, Yami Orkide Adası'nda yaşar.^[104][105]

Uluslararası ilişkiler

Günümüz itibarıyla aşağıdaki 13 ülke Çin Cumhuriyeti'ni tanımakta ve resmî diplomatik ilişkilerde bulunmaktadır. Tarihler, ilişkilerin başladığı veya sürekli olduğu dönemleri yıldız işaretiyle (*) Taipei'de büyükelçiliği olan ülkeleri belirtir:

Afrika (1 devlet)  Esvatini* (1968) Avrupa (1 devlet)  Vatikan* (Kutsal Makam, 1942) Okyanusya (4 devlet)  Marshall Adaları* (1998)  Nauru (1980-2002, 2005)  Palau* (1999)  Tuvalu (1979)

Orta, Güney Amerika ve Karayipler (7 devlet)  Belize* (1989)  Guatemala* (1960)  Haiti* (1956)  Paraguay* (1957)  Saint Kitts ve Nevis* (1983)  Saint Lucia (1984-1997, 2007)  Saint Vincent ve Grenadinler (1981)

Bunların hâricinde aralarında Birleşik Devletler, Avrupa Birliği üyesi ülkelerin çoğu ve 47 devlet Tayvan ile ekonomik ve kültürel ilişkiler kurmaya devam ederler. Bu ülkelerin pek çoğu Tayvan'da büyükelçilik benzeri, ekonomik ve kültürel ilişkilerin gerçekleştirildiği ofisler bulundururlar.

Ekonomi

Tayvan'ın 20. yüzyılın ikinci yarısındaki hızlı sanayileşmesi ve hızlı büyümesi "Tayvan Mucizesi" olarak adlandırıldı. Tayvan, Hong Kong, Güney Kore ve Singapur ile birlikte "Dört Asya Kaplanı"ndan biridir. Ekim 2022 itibarıyla Tayvan, nominal GSYİH açısından dünyanın 21. büyük ekonomisidir.^[106]

Tarım, 1951'de yüzde 32 iken, 2001'den bu yana GSYİH'nın yüzde 2'sinden azını oluşturdu.^[107] Komşuları Güney Kore ve Japonya'nın aksine Tayvan ekonomisi, büyük iş gruplarından ziyade küçük ve orta ölçekli işletmelerin hakimiyetindedir.^[108] Geleneksel emek yoğun endüstriler düzenli şekilde kıyı dışına taşınmakta ve onların yerini daha fazla sermaye ve teknoloji yoğun endüstriler almaktadır. Tayvan'da yüksek teknolojili bilim parkları ortaya çıktı.

Bugün Tayvan, yatırım ve dış ticarette devletin giderek azalan katılımıyla dinamik, kapitalist, ihracata dayalı bir ekonomiye sahiptir. Bu eğilime uygun olarak, devlete ait bazı büyük bankalar ve sanayi firmaları özelleştirilmektedir.^[109]

İhracat sanayileşmenin temel itici gücü olmuştur. Ticaret fazlası oldukça büyüktür ve Tayvan dünyanın en büyük döviz rezervi sahiplerinden biri olmaya devam etmektedir.^[110]

Tayvan'ın 2022'deki toplam ticareti 907 milyar ABD dolarına ulaştı. Yıl içinde hem ihracat hem de ithalat, sırasıyla 479,52 milyar ABD Doları ve 427,60 milyar ABD Doları ile rekor seviyelere ulaştı.^[111]

Çin, Amerika Birleşik Devletleri ve Japonya, Tayvan'ın en büyük üç ticaret ortağıdır ve toplam ticaretin yüzde 40'ından fazlasını gerçekleştirmektedir.^[112]

1990'lı yılların başından bu yana Tayvan ile Çin arasındaki ekonomik bağlar oldukça gelişmiştir. 2002 yılında Çin, ilk kez ABD'yi geçerek Tayvan'ın en büyük ihracat pazarı haline geldi.^[113]

Çin aynı zamanda dışarıya yönelik doğrudan yabancı yatırımların da en önemli hedefidir.^[114] 1991'den 2022'ye kadar Tayvanlı şirketler Çin'e 200 milyar ABD dolarından fazla yatırım yaptı.^[115]

Çin’de, yaklaşık 4.200 Tayvanlı işletme ve 240.000'den fazla Tayvanlı çalışan bulunmaktadır.^[116][117] Her ne kadar Tayvan ekonomisi bu durumdan yararlansa da bazıları adanın giderek anakara Çin ekonomisine bağımlı hale geldiği görüşünü dile getirmektedir.^[118] Diğerleri, Tayvan ile Çin ana karası arasındaki yakın ekonomik bağların, PLA'nun Tayvan'a karşı herhangi bir askeri müdahalesini çok maliyetli ve dolayısıyla daha az olası hale getireceğini savunmaktadır.^[119]

1980'lerden bu yana, Tayvan merkezli bir dizi teknoloji firması dünya çapındaki erişim alanlarını genişletti.^[120] Tayvan, gelişmiş çiplerin tedarik zincirinde önemli bir oyuncudur. Tayvan'ın kilit yarı iletken endüstrisindeki yükselişi büyük ölçüde Taiwan Semiconductor Manufacturing Co. (TSMC) ve United Microelectronic Corporation'a (UMC) bağlanır.^[121] TSMC 21 Şubat 1987'de kuruldu ve Aralık 2021 itibarıyla piyasa değeri Tayvan'ın GSYİH'sının yaklaşık %90'ına eşitti.^[122] Şirket, piyasa değeri^[123] bakımından dünyanın en büyük 9. şirketi olmasının yanı sıra, Intel ve Samsung'u geride bırakan dünyanın en büyük yarı iletken üretim şirketidir.^[124] Tayvan'ın yüksek teknoloji ihracatında ve küresel yarı iletkenlerde bir diğer büyük şirket olan UMC, daha az gelişmiş yarı iletken işlemler ve silikon levhalarda Amerikan GlobalFoundries ve diğerleriyle rekabet etmektedir.^[125] Merkezi Tayvan'da bulunan diğer tanınmış uluslararası teknoloji şirketleri arasında kişisel bilgisayar üreticileri Acer Inc. ve Asus ile elektronik üretim devi Foxconn bulunmaktadır.^[126]

Ulaşım

Çin Cumhuriyeti Ulaştırma ve Haberleşme Bakanlığı, Tayvan'daki ulaştırma ağının kabine düzeyindeki yönetim organıdır.

Tayvan'da sivil ulaşım, scooterların yoğun kullanımıyla nitelenir. Mart 2019'da 13,86 milyon araç tescil edildi; bu, araba sayısının iki katıdır.^[127]

Hem karayolları hem de demiryolları, 1.619 km (1.006 mi) otoyol ile nüfusun çoğunluğunun ikamet ettiği kıyıların yakınında yoğunlaşmıştır.

Tayvan'daki demiryolları öncelikle yolcu hizmetleri için kullanılır. Tayvan Demiryolları İdaresi (TRA) ada çevresinde dairesel bir rota işletmektedir ve Tayvan yüksek hızlı demiryolu (THSR) batı kıyısında yüksek hızlı hizmetler yürütür. Kentsel toplu taşıma sistemleri arasında Taipei Metrosu, Kaohsiung Metrosu, Taoyuan Metrosu, Yeni Taipei Metrosu ve Taichung Metrosu bulunmaktadır.

Başlıca havaalanları Taiwan Taoyuan, Kaohsiung, Taipei Songshan ve Taichung'dur. Şu anda Tayvan'da yedi yolcu havayolu bulunmaktadır; en büyükleri China Airlines ve EVA Air'dir. Yedi uluslararası liman bulunmaktadır: Keelung, Taipei, Suao, Taichung, Kaohsiung, Anping ve Hualien.^[128] Kaohsiung Limanı, yaklaşık 440 milyon nakliye tonuyla Tayvan'daki en büyük kargo hacmini elleçledi ve bu, Tayvan'ın 2021'deki toplam üretiminin %58,6'sını oluşturdu.^[129] Nakliye tonajını Taichung (%18,6), Taipei (%12) ve Keelung (%8,7) takip edmektedir.

Ayrıca bakınız

Wikimedia Commons'ta Republic of China ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur

• Chinese Taipei
• Tayvan (Ada)
• Tayvan'da LGBT hakları

Kaynakça

1. ^ Taipei, Çin Cumhuriyeti'nin resmi hükümet merkezi olmasına rağmen Çin Cumhuriyeti Anayasası'nda hukuki başkent belirtilmemektedir..^[1]
2. ^ Mandarin as the standard variety of Chinese^[3]
   Baihua (çoğu durumda kullanılır)
   Klasik Çince (resmi veya törensel durumlarda, dini ve kültürel törenlerde, resmi belgelerde, hukuki ve mahkeme karalarında ve adli belgelerde kullanılır)^[4]
3. ^ ^{a b c d} Belirlenmemiştir ancak yasal tanıma uygundur.
4. ^ Halk dilinde "Tayvanlı" olarak bilinen bu tür, Hokkien çeşidi olarak kabul edilir.
5. ^ Tayvan'daki ulusal dil, yasal olarak "Tayvan'ın orijinal bir insan grubu ve Tayvan İşaret Dili tarafından kullanılan doğal bir dil" olarak tanımlanır.^[11]
6. ^ Mixed indigenous-Han ancestry is included in the figure for Han.
7. ^ Üç meclisli parlamento hukuki olarak varlığını sürdürürken, Ulusal Meclis (seçim kurulu) 2005 yılında fiilen askıya alındı ve Kontrol Yuan'ı (üst meclis), 1993 yılında fiilen bir parlamento odası olmaktan çıktı ve Yasama Yuan'ını (alt meclis) fiili tek meclisli meclis olarak bıraktı.
8. ^ Çin Cumhuriyeti'nin resmi devlet ilanı 1 Ocak 1912'de gerçekleşti.
9. ^ Bunun, bölgenin egemenliğinin tamamen Çin Cumhuriyeti'ne devredilmesini gerektirip gerektirmediğine ilişkin yorumlar farklılık göstermektedir. Japonya, 1952'deki San Francisco Antlaşması'nda Tayvan ve Pescador'lara yönelik iddialarından vazgeçti; bkz. Gerileme Günü, Tayvan'ın Belirsiz Durumu Teorisi ve Tayvan'ın siyasi durumu.
10. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; HDI-1 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)